لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:114
آدابُ الْبَحْث، نامي كلي براي رشته‌اي از كتابها به زبانهاي عربي و فارسي كه
دانشوران مسلمان دربارة چگونگي بحث، جدل و مناظره به سان شاخه‌اي از دانش منطق،
تأليف كرده‌اند. هدف از نگارش اين گونه كتابها آموزش دادن به پژوهشگران و آموزگاران
و سخنوران است كه به هنگام نگارش يا گفت‌وگو، سخنان خود را بر پايه‌هاي استوار
منطقي بنيادگذارند تا جاي ايرادگيري در آن پديد نيايد و طرف مقابل نتواند برهان
ايشان را بشكند؛ نيز چنان آزموده گردند كه در سخن رقيب، استدلال درست منطقي را از
مغالطه، سفسطه، مصادره به مطلوب و جز آن بازشناسند و هرگونه كژي و كاستي از اين
گونه را دريابند و او را بر خطايش واقف سازند يا دست كم باطل را حق نپندارند و
فريفته و گمراه نگردند. كتابهايي كه در اين زمينه نوشته شده، اغلب عنوان آداب البحث
دارند و برخي عنوان آداب البحث و المناظره، و گاهي عنوان آداب المناظره. برخي از
كساني كه در اين باره كتاب نوشته‌اند بدين قرارند، (نام كتابها آداب البحث است مگر
در جايي كه نام ديگر به صراحت آورده شود): 1. ابن كمال پاشا (د 940ق/1533م). اثر او
رسالهاي است در 4 فصل به زبان فارسي با ديباچه‌اي مفصل به زبان عربي. نسخه‌هايي
خطي از اثر او در كتابخانه‌هاي مجلس شورا، ملك، مدرسة شهيد مطهري (سپهسالار پيشين)،
مركزيِ دانشگاه تهران (فرستاده از الهيات) و موصل (عراق) موجود است. متن كامل اين
كتاب در 1323ش در سالنامة پارس چاپ شده است؛ 2. اسيري از مردم كويتة پاكستان كه خود
را در يك بيت چنين شناسانده است:
مقيم كويته‌ي فقر و فقيري فقير ناتوان يعني اسيري
اثر او رسالهاي است منظوم به زبان فارسي در 33 بيت. نسخهاي خطي از اين رساله در
كتابخانة گنج بخش (پاكستان) موجود است. برخي از كاتبان آن را از عبدالرحمان جامي
دانسته‌اند؛ 3. ايجي، قاضي عضدالدين عبدالرحمان عبدالجبار شيرازي شافعي (د
756ق/1355م). وي از نخستين كساني است كه در اين باره چيزي نوشته‌اند. رسالة او يكي
از مهم‌ترين تأليفات اين فن است. اثر او به زبان عربي است و آداب المناظره نام
دارد. اين رساله بسيار كوتاه است، ولي به علت پايگاه علمي والاي نويسنده‌اش و نيز
به علت شروحي كه بر آن نوشته شده، شهرتي فراوان يافته است. اثر ايجي در 1368ق/1949م
ضمن مجموع المتون الكبير در قاهره به چاپ رسيده است. اين رساله را گروهي از
دانشمندان شرح كرده‌اند: الف ـ علامه سيد شريف علي بن محمد جرجاني (د 816ق/1413م).
نسخهاي خطي از شرح او در كتابخانة مركزي دانشگاه تهران موجود است؛ ب ـ محمد حنفي
تبريزي (د 900ق/1495م)؛ ج ـ محيي‌الدين محمد بن محمد بردعي (د 927ق/1521م)؛ د ـ
عبدالعلي بن محمد بيرجندي (د 932ق/6 ـ 1525م)؛ ه ـ عصام‌الدين محمد بن ابراهيم
اسفرايني (د 943ق/1536م)؛ و ـ علامه غياث‌الدين منصور بن ميرصدرالدين حسيني دشتكي
شيرازي (د 948ق/1541م) ز ـ احمد جندي؛ 4. بقال، خواجه شاه‌حسن يا حسين. اثر او
رسالهاي است به زبان فارسي در 4 فصل با ديباچة عربي. نسخه‌هايي خطي از اين كتاب د
كتابخانه‌هاي آستان قدس رضوي، مركزي دانشگاه تهران، مجلس شورا و مسجد جامع گوهرشاهد
(مشهد) وجود دارد؛ 5. تنكابني، ميرزا محمد. كتاب او به زبان عربي است و آداب
المناظره نام دارد و آقابزرگ آن را ياد كرده است؛ 6. جزايري نجفي، احمد بن اسماعيل
بن عبدالنبي بن سعد (د پس از 1149ق/1736م). ويژگيهاي اين رساله مانند اثر قبلي است؛
7. حسيني، ميرفخرالدين محمد بن حسين، شاگرد، غياث‌الدين منصور، از دانشوران سدة
10ق. اثر او آداب البحث و المناظره نام دارد و به زبان فارسي است. وي آداب مناظره
را به شيوه‌اي منطقي و فلسفي و همراه مثالهاي تطبيقي نگاشته است. كتاب او يك مقدمه
و 4 فصل دارد. نسخه‌هايي خطي از اين اثر در كتابخانة عمومي آيت‌الله مرعشي در قم
موجود است؛ 8. حلي، علامه حسن بن يوسف بن مطهر (د 726ق/1326م)، اثر او به زبان عربي
است. در كتابخانة مركزي دانشگاه تهران نسخهاي خطي به نام آداب البحث هست كه احتمال
فراوان داده مي‌شود همين كتاب علامة حلي باشد؛ 9. سماكي، فخرالدين محمد بن حسن
حسيني سماكي استرابادي. اثر او به زبان عربي است و آداب المناظره نام دارد و در صر
958ق/1551م نگاشته شده است. در پايان اين كتاب، حل 20 مغالطه به شيوة علمي و تطبيقي
آمده است. نسخه‌هايي خطي از اين كتاب در كتابخانه‌هاي ملي (تهران)، آستان قدس رضوي
و مركزي دانشگاه تهران موجود است؛ 10. سمرقندي، فاضل شمس‌الدين محمد بن اشرف حسيني
(د 600ق). كتاب او به زبان عربي و در 3 فصل است كه آن را براي نجم‌الدين عبدالرحمان
سمرقندي نگاشته است. فصلهاي سه گانة كتاب به ترتيب دربارة تعريفات، نظم بخشيدن به
بحث و مسائل ابتكاري نويسنده است. اين، كهن‌ترين كتاب موجود در اين زمينه و
مشهورترين آنهاست. نسخه‌هايي خطي از اين اثر در كتابخانه‌هاي آستان قدس رضوي، مركزي
دانشگاه تهران، مدرسة فيضيه (قم) و مجلس شورا موجود است. گروه انبوهي از دانشوران
اين كتاب را شرح كرده‌اند: الف ـ كمالالدين مسعود، معروف به «محقق شيرواني» (د
905ق/1499م). نسخه‌هايي خطي از شرح او در كتابخانة ملي (تهران) و مجلس شورا موجود
است. پژوهشگراني با اين نامها، بر شرح كمالالدين مسعود حاشيه نوشته‌اند:
جلال‌الدين محمد بن اسعد صديقي دواني (د 908ق/1502م ــ كه نسخة خطي اثر او در
كتابخانة ملي موجود است)؛ احمد جنيد (نسخة خطي اثر او در كتابخانة ملي است)؛
عمادالدين يحيي بن احمد كاشي از رجال سدة 10ق، كه بر شرح به شيوه‌اي بس پيچيده
حاشيه نوشته، از اين رو اثر او را «حاشية سياه» خوانده‌اند (و نسخة خطي آن هم در
كتابخانة ملي است)؛ عصام‌الدين ابراهيم بن محمد اسفرايني (درگذشتة سمرقند در
943ق/1536م)؛ احمد ديكقوز از دانشمندان هم روزگار سلطان محمدفاتح و از درباريان
وي؛ عبدالرحيم شرواني؛ اميرحسن رومي؛ علاءالدين علي بن محمد معروف به «مصنّفك» (د
871ق/1466م) كه حاشية خود را در 826ق/1423م نگاشته؛ عبدالمؤمن برزيني معروف به
«نهاري زاده» (د 960ق/1456م) و ديگران؛ ب ـ علاءالدين ابوالعلاء محمد بن احمد بهشتي
اسفرايني معروف به «فخرخراسان» (د 749ق/1348م). اثر او المآب في شرح الآداب نام
دارد و نسخة خطي آن موجود است (دو كتابخانه مشهد، 976)؛ ج ـ قطب‌الدين محمد گيلاني
كه شرح خود را در 891ق/1486م نوشته است؛ د ـ عبداللطيف بن عبدالمؤمن بن اسحاق كه
شرح خود را كشف الابكار في علم الافكار ناميده است؛ ه ـ برهان‌الدين ابراهيم بن
يوسف بلغاري؛ وـ حسين بن معين‌الدين يزدي ميبدي (د 910ق/1504م). نسخهاي خطي از شرح
او در كتابخانة مركزي دانشگاه تهران موجود است. 11. صالح، علي‌پاشا. اثر او به زبان
فارسي است و آداب مناظره نام دارد. اين اثر در 1317ش/1938م در تهران چاپ شده است.
12. صدرالدين شيرازي، محمد بن ابراهيم (د 105ق/1640م). رسالهاي در آداب بحث دارد
كه نسخهاي خطي از آن در كتابخانة «قوله» موجود است؛ 13. طاش كُپري‌زاده،
عصام‌الدين احمد (د 968ق/1560م). اثر او رسالهاي منظوم به زبان عربي است و آداب
البحث و المناظره نام دارد. اين رساله در 1368ق/1949م ضمن مجموع المتون الكبير در
قاهره به چاپ رسيده است. مؤلفي ناشناخته اين كتاب را شرح كرده است كه نسخهاي خطي
از اين شرح در كتابخانة مدرسة آخوند (همدان) موجود است؛ 14. طبري، محمدكاظم بن رضا.
كتاب او عربي است و آداب المناظره نام دارد و نسخهاي خطي از آن در كتابخانة مركزي
دانشگاه تهران موجود است؛ 15. عبدالرحمان، شرف‌الدين. كتاب او عربي است و نسخهاي
خطي از آن در كتابخانة مركزي دانشگاه تهران موجود است. اين كتاب در رمضان
754ق/1354م نوشته شده است؛ 16. غياث‌الدين. اثر او رسالهاي فارسي است كه نسخه‌هايي
خطي از آن در دارالكتب قاهره و كتابخانة مدرسه سپهسالار (سابق) موجود است؛ 17. كاشي
كبيري، فاضل. اثر او به زبان عربي است و آداب المناظره نام دارد. 18. گيلاني رشتي،
ملاعبدالغفار بن محمد بن يحيي. كتاب او نيز به زبان عربي است و آداب المناظره نام
دارد. آقابزرگ از اثر او ياد كرده است. 19. ماحوزي، سليمان بن عبدالله (د
1121ق/1709م). اثري مانند رسالة معرفي شده در شمارة پيشين دارد. 20. مرصفي صياد
شافعي زين‌الدين اثر او رسالهاي است منظوم به زبان عربي با نام آداب البحث في
البحث و المناظره كه در 1389ق/1969م در قاهره به چاپ رسيده است. 21. ملا حنفي. وي
در كتاب خود، كه به زبان عربي است، شيوة مباحثه را نشان مي‌دهد و مي‌گويد كه سخن
چيست و غرض از آن كدام است و چه كلامي بيانگر خواستة متكلم است و چه كلامي نيست و
بايد سخن چگونه ادا شود كه بتواند نظر گوينده را برساند. نسخهاي خطي از اثر او در
كتابخانة ملي موجود است. 22. نصيرالدين طوسي، علامه محمد بن محمد ن حسن (د
672ق/1273م). اثر او به زبان عربي است و آقا بزرگ آن را ياد كرده است. 23. هندي،
مهذب‌الدين احمد بن عبدالرضا. اثر او به زبان عربي است و آداب المناظره نام دارد.
وي آن را در 1081ق/1670م در حيدرآباد نگاشته است. موضوع اثر، حدوث جهان و چگونگي
مناظره دربارة آن است (نيز نك : آداب المناظره).
مآخذ: آخوند همدان، فهرست خطي، ص 256ـ257؛ آستان قدس، فهرست، ص 566، 569 ـ570؛
آستانة قم، فهرست خطي، ص 195؛ آقابزرگ، الذريعه، 1/13ـ14، 30ـ31؛ آيت‌الله مرعشي،
فهرست خطي، 1/318ـ319، 7/87 ـ 88، 304؛ حاجي خليفه، كشف‌الظنون، بيروت، دارالفكر،
1402ق، 1/38ـ39؛ شوراي ملي (سابق)، فهرست خطي، 5/213، 345ـ346، 410ـ411، 7/144،
9/40، 407ـ 408، 521، 596، 610 ـ611، 10/1ـ2، 30، 1221، 1289، 1290، 14/62؛ دانشكده
حقوق، فهرست خطي، ص 445ـ446؛ دو كتابخانة مشهد، فهرست خطي، ج 2؛ فيضية قم، فهرست
خطي، 2/92، 150؛ كتابخانة مركزي، فهرست خطي، 10/1670، 11/2467ـ 2468، 13/3080،
3103، 3149، 14/3933، 3934، 4030؛ كتابخانة مركزي و مركز اسناد، فهرست ميكروفيلمها،
ص 430، 590، 644، 737؛ كتابخانة ملي، فهرست خطي، 3/440، 441، 9/180، 222ـ223،
340ـ343، 10/340؛ گنج‌بخش (پاكستان)، فهرست خطي، 2/439؛ گوهرشاد، فهرست خطي، ص 59؛
مشار، خانبابا، فهرست چاپي عربي، ص 3؛ همو، فهرست چاپي فارسي، 1/47، 52؛ منزوي،
احمد، فهرست خطي فارسي، 2/1490ـ1491.
بخش ادبيات
