آبانجلد: 1نويسنده: احمد تفضلي
شماره مقاله:12
آباقاخان، نك : اباقاخان
آبان، نام هشتمين ماه از سال در تقويم شمسي و دومين ماه از فصل پاييز در تقويم
كنوني ايراني و نيز نام دهمين روز از ماه شمسي در تقويم ايرانيان قديم. آبان (به
همين تلفظ در فارسي ميانه) به معني «آبها»ست و نامگذاري اين ماه بدين نام به اعتبار
تقدس آب در نظر ايرانيان قديم و انتساب آن به ايزدِ ناهيد (اَناهيتا = ايزد آبها)
است و همچنين به اين سبب است كه در اين ماه انتظار بارندگي ميرفته است. اين نام
مانند ماههاي ديگر ايراني از تقويم زردشتي گرفته شده (نك : تقويم) كه آغاز كاربرد
آن احتمالاً از دورة هخامنشيان (سدة 5 قم) و رواج آن از دوران اشكانيان (حدود سدة
اول ق م) بوده است (بويس، 516). در اواخر دوران ساساني به سبب رعايت نكردن
كبيسهها، اول فروردين يا نوروز با ماه ژوئية رومي در تابستان مقارن شده بود
(بيروني، ساقطات، 40). در زماني ميان 507 ـ511 م (بويس، 528) دانشمندان بر آن شدند
كه اول آذرماه را كه در آن زمان برابر با اعتدال بهاري بود، نوروز گردانند و پنج
روز كبيسه («خمسة مسترقه»، «اندرگاه») را به آخر ماه آبان بيفزايند (بيروني، آثار،
44، 45؛ همو، التفهيم، 256)؛ در نتيجه، آبان آخرين ماه زمستان معين گرديد. اما
اهمال در اجراي كبيسهها همچنان ادامه يافت تا در زمان ملكشاه در 467ق/1074م، اول
فروردين با 12 حوت مطابق شده بود. به دستور اين پادشاه اول فروردين را 18 روز جلوتر
بردند و در اول حَمَل قرار دادند (تقيزاده، بيست مقاله، 430)؛ از آن زمان فروردين،
ماه اول و آبان، ماه هشتم قرار گرفت. اما تقويم قديم هنوز در بعضي نواحي مانند
مازندران (كيا، 247)، سنگسر (اعظمي، 245)، نايين و خوانسار (تقيزاده، گاهشماري، 2
حاشية 4) متداول است.
چنانكه گفته شد، دهمين روز هر ماه را ابان ميناميدند و الهة اَناهيتا (ناهيد) را
نگهبان آن ميدانستند. دهمين روز ماه آبان يعني «آبان روز» از ماه آبان، «آبانگان»
خوانده ميشد. در ايران قديم در اين روز جشني برگزار ميشد. مبدأ اين جشن را روز
آغاز پادشاهي «زو» پسر طهماسب دانستهاند كه فرمانِ كندن رودها و نگاهداري آنها را
صادر كرد (بيروني، آثار، 224). اين داستان در نتيجة ارتباط اين ماه با آب پديد آمده
است. به روايتي ديگر در اين روز فريدون بر ضحاك پيروز گشت (همانجا).
مآخذ: اعظمي، چراغعلي، «گاهنماي سنگسري»، بررسيهاي تاريخي، س 3، شم 3ـ4 (مرداد ـ
آبان 1347ش)، ص 243ـ256؛ ايرانيكا؛ بيروني، ابوريحان، الآثار الباقية، به كوشش
ادوارد زاخائو، لايپزيگ، 1923م؛ همو، التفهيم، به كوشش جلالالدين همايي، تهران،
1318ش؛ همو، ساقطات الآثار الباقية (استاد منتشر نشدة اسلامي = Documenta Islamica
Inedita)، به كوشش فوك، يوهان (Johann Fuck)، لايپزيگ، 1952؛ تقيزاده، سيدحسن،
گاهشماري در ايران قديم، تهران، 1316ش؛ همو، بيست مقاله، تهران، بنگاه ترجمه و نشر
كتاب، 1346ش؛ كيا، صادق، واژهنامة طبري، تهران، 1327ش؛ نيز:
Boyce, M., «On the Calendar of Zoroastrian Feasts», BSOAS, 1970, pp. 513-539.
احمد تفضلي