لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:180
آزاد، محمدحسين، مشهور به شمسالعلماء (1245-1328ق/1830-1910)، نويسنده و شاعر
اردوزبان و از پيشروان سبک نو در ادبيات اردو، و از بنيانگذاران آموزش فارسي و
اردو به روشنوين در شبه قارة هند. پدرش محمدباقر از خانوادهاي روحاني و با فرهنگ
بود. نياي بزرگ او آخوندمحمد شکوه در زمان عالمشاه به دهلي آمد. او مقام اجتهاد
داشت. خانوادة آزادنسب خود را به سلمان فارسي ميرساندند. همسر محمّدباقر، مادر
آزاد، نيز ايرانينژاد بود.
آزاد مقدمات علوم را نزد پدر خود، که از پيشروان روزنامهنگاري در شمال هند و
بنيانگذار روزنامة «دهلي کالج» وارد شد در 1852م تحصيلات خود را در آن دانشکده به
پايان رساند و چندي بعد (1854م) سردبيري «دهلي اردو اخبار» را برعهده گرفت، ولي بيش
از اين تاريخ نيز اشعار و مقالاتي از او در همان روزنامه منتشر ميشد. استاد و
راهنماي او در شعر و ادب، شاعر معروف اردوزبان، ابراهيم ذوق (1789-1894م) بود که
تعليماتش در پرورش استعدادهاي ذوقي و فکري آزاد بسيار مؤثر افتاد. پس از ذوق،
آغاجان عيش، از شاعران اردوزبان آن زمان، استاد و راهنماي آزاد در شعر و ادب گرديد.
در انقلاب بزرگ 1857م مردم هند، انگليسيها پدرش را آشوبگر خواندند و کشتند و همة
اموالش را مصادره کردند. آزاد جوان پس از اعدام پدر، دهلي را ترک گفت و 6 سال در
نواحي مختلف هند سرگردان و آواره زيست. از احوال او در اين 6 سال اطلاعات درستي در
دست نيست. ظاهراً وي مدتي در بمبئي، لَکْهُنو و سيالوک بوده است. در 1860م به
لودْهيانا رفت و در آنجا روزنامهاي به نام «مجمعالبحرين» و چاپخانهاي به همين
نام پايهگذاري کرد. در 1861م به پنجاب آمد و در لاهور ماندگار شد. نخست در ادارة
پست مشغول کار گشت و در 1864م به خدمت وزارت آموزش و پرورش پنجاب درآمد و به کار
تدوين کتابهاي درسي براي اموزش زبان فارسي و اردو پرداخت. از آن جمله، يکي کتاب
معروف قصص هند اوست که گرچه براي استفادة دانشاموزان نوشته شده، ليکن امروز يکي از
آثار برجستة زبان اردو به شمار ميرود. در فاصلة ميان 1865 و 1867م به همراه پانديت
من پهلول به آسياي مرکزي، بخارا، خيوه، سمرقند و تاشکند سفر کرد و اطلاعات مورد
نياز دولت انگلستان را در اين سرزمينها، که چندي بعد به تصرف روسية تزاري درآمد،
گرد آورد. در 1869م استاديار عربي کالج دولتي لاهور شد و در 1870م همين مقام را در
کالج خاورشناسي به دست آورد، و پس از مرگ رئيس بخش عربي اين کالج، مولانافيضالحسن
سهارنپوري، اين سمت را از آن خود کرد (1887م). کوششهاي او براي پايهگذاري سنت ادبي
نويني در شعر و ادب اردو، در فعاليتهاي «انجمن پنجاب» به اوج خود رسيد. اين انجمن
در سال 1865م به دست دکترليتنر رئيس کالج دولتي پايهگذاري گرديد و در 1867م آزاد
به عنوان منشي و مدير آن انتخاب شد. انجمن ادبي نوآوري و اصلاحات اساسي شعر اردو را
هدف خود ساخت و با تشکيل مجالس سخنراني آزاد دربارة مسائل و موضوعات مربوط به شعر و
هنر و قواعد نويسندگي آغاز ميشد، و سپس شاعران اشعاري را که در موضوعات و
زمينههاي تعيين شده ساخته بودند، قرائت ميکردند. اشعار و نقدها و اظهارنظرهاي او
و الطاف حسين حالي آن دو را پيشگام شعر و ادبيات جديد اردو ساخت. آزاد در 1885م
کتابخانهاي در لاهور تأسيس کرد که گنجينة بزرگي از کتابهاي شيعه محسوب ميشد. او
در سفر خود به ايران با فراهم آوردن کتابهايي اين گنجينه را غنيتر ساخت. قسمتي از
اين کتابخانه در دوران بيماري وي از ميان رفت و باقيماندة کتابهاي او وقف دانشگاه
پنجاب گرديد. در 1887م به مناسبت خدمات فرهنگياش لقب «شمسالعلماء» گرفت. آزاد
بهترين آثار خود را در فاصلة سالهاي 1869 و 1889م پديد آورد، و 20 سال آخر عمرش به
بيماري رواني و بيسروساماني گذشت و سرانجام، وي در 1328ق/1910م وفات يافت.
دوران زندگي آزاد مقارن بود با غلبة کامل قدرت استعماري انگليس، و کوششهاي
تزويرآميز عمال بيگانه در دور نگهداشتن مردم از علم و صنعت نوين، فرو پاشيدن نظام
سنتي جامعه، و و مساعي و مجاهدتهاي روشنفکران مسلمان براي تجديد حيات ديني و فرهنگي
خود. آزاد گرچه در جهت سياسي اين جريان سهم بزرگي نداشت، ليکن در زمينههاي فکري و
فرهنگي و اصلاح روشها و شيوههاي ادبي و سازگار کردن آنها با اوضاع و شرايط جديد،
کوشش بسيار کرد و آثار و افکار او در اين راه بسيار مؤثر بود.
آثار آزاد: از آزاد آثار بسياري به يادگار مانده است، از آن ميان:
1. سخندان فارس، از مهمترين آثار اوست. اين کتاب مجموعة سخنرانيهاي او در کالج
دولتي در باب زبان و ادب فارسي است که بيشتر آنها در 1872م ايراد گرديده است. کتاب
داراي 2 بخش است: بخش نخست شامل 2 سخنراني است در باب لغتشناسي فارسي، با ذکر
شواهد و مثالهايي از زبان سنسکريت که به صورت جزوة کوچکي در همان اوقات منتشر شده
است. بخش دوم شامل 11 خطابه دربارة ادبيات فارسي است که سالها بعد، يعني در 1907م
انتشار يافته است. در اين کتاب آگاهي او از زبان فارس و تاريخ و فرهنگ و ادب
ايراني، و نيز آشنايياش با علوم و روشهاي تحقيقي نوين به خوبي نمايان است و معلوم
ميشود که وي برخلاف مشهور، با زبان انگليسي آشنايي کامل داشته و از کارهاي علمي و
تحقيقي اروپاييان باخبر بوده است. اين کتاب را قاري عبداللهخان ملکالشعراء از
اردو ترجمه و در 1315ق/1897م در کابل منتشر کرده است. 2. آب حيات. اين کتاب را
بحثانگيزترين و ارزشمندترين کار آزاد دانستهاند، زيرا نخستين کتاب در باب ادب
اردو به زبان اردو به روش جديد است که براساس معيارهاي نو نوشته شده است. نثر آزاد
در اين کتاب زيبا و شسته و فصيح است، اما ناقدان آثار او گفتهاند که زبان او هنوز
تحت تأثير زبان فارسي است، تأثيري که نويسندگان مکتب عليگره ـ شبلي و حالي ـ
کوشيدهاند آن را از نوشتههاي خود بزدايند. اين کتاب نيز چون سخندان فارس شامل 2
بخش است: بخش نخست به شرح تحوّل و تکامل زبان اردو ميپردازد، و بخش دوم شعر کلاسيک
اردو را بررسي ميکند. موضوعات اين کتاب از حيث تازگي و دقت و صحت درخور توجه است،
و نتيجهگيريهاي آزاد در مسائل مربوط به تاريخ زبان اردو و شعر و ادب آن تاکنون
اعتبار خود را حفظ کرده و پژوهشهاي نوين غالباً بسط اين نظريات بوده است. آب حيات
کتابي است پر از اطلاعات، و با آنکه دربارة صحت تاريخي برخي مطالب آن نقادان آثار
او ترديدهايي کردهاند، اطلاعاتي که در آن مندرج است، همگي از تذکرههاي قديم و از
گفتوگوها و مکاتبات نويسنده با دوستان و شاعران و صاحبنظران معاصر او به دست آمده
است. اين کتاب نخستينبار در سال 1881م در لاهور به چاپ رسيده، و پس از آن در 1950م
باز در لاهور و در 1966م در فيضآباد تجديد چاپ شده است. 3. قصص هند. اين کتاب
کوتاه مجموعة داستانهايي است از تاريخ قرون وسطاي هند براي دانشآموزان، که به دليل
قوت تخيل و قدرت افسانهپردازي نويسندة آن، در ادبيات اردو مقامي خاص دارد. در اين
کتاب تاريخ گذشتة مسلمانان هندو مجد و عظمت آنان، و رونق و جلال دوران پادشاهان
بابُري، مخصوصاً اکبرشاه، با بياني زيبا و دلنشين توصيف ميشود. قصص هند نخستينبار
در 1872م به چاپ رسيد و بعدها در 1961م در لاهور و در 1962م در کراچي تجديد چاپ شده
است. 4. نظم آزاد. مجموعة اشعار و ديوان شعر اوست. اين کتاب نخستينبار در 1897م و
سپس در 1910م در لاهور منتشر گرديده است. آزاد در شاعري به پاية الطاف حسين حالي
نميرسد، زيرا ذوق و استعداد او در نثرنويسي به حدي قوي است که عاليترين تخيلات و
دقيقترين احساسات خود را در قالب نثر در غايت زيبايي بيان ميکند، و همين خاصيت،
شاعري او را تحتالشعاع قدرت نثرنويسي قرار ميدهد. 5. نيرنگ خيال. ترجمة آزاد از
مجموعة 30 مقالة تمثيلي از زبان انگليسي است که نخستينبار در 1880م منتشر شد. 6.
نمايشنامة اکبر، 1922م. 7. نگارستان فارس، 1922م. 8. خمکدة آزاد، 1930م. 9. شهزاده
ابراهيم، 1961م. 10. لغت آزاد، 1924م. 11. کتوبات آزاد. عنوان مجموعة نامهظهاي
اوست، که نخستينبار در 1907م و سپس در 1932م به چاپ رسيده، و در 1966م با حواشي و
ترتيب تازه به کوشش صدرالافضل مرتضيحسين انتشار يافته است. 12. دربار اکبري. آزاد
در اين کتاب دربار اکبرشاه و شکوه و جلال آن را توصيف و با نوعي حسرت تجديد مجد و
عظمت گذشتة آن را آرزو ميکند. اين کتاب نخستينظبار در 1898 و بار دوم در 1910م در
لاهور و سپس در لکهنو به چاپ رسيده است.
آزاد ديوان اشعار استاد خود ابراهيم ذوق را نيز در 1890م منتشر کرد. مجموعة مقالات
او را آغامحمدباقر در دو جلد زير عنوان مقالات آزاد، نخستينبار در 1965م به چاپ
رسانيد. آزاد مجموعاً 19 اثر ارزندة ادبي دارد که همگي به چاپ رسيده است.
مآخذ: محمّد حسين، سخندان فارس، ترجمه از اردو از ملکالشعراء عبداللهخان، کابل،
انجمن ادبي، 1315ق، ص 263؛ آقابزرگ، الذريعه، 1/9/6، 1/1-2، 10/121-122، 12/152؛
حالي، الطاف حسين، کليات نثر، لاهور، 1968م، 2/176-183-194؛ صدرالافضل، مرتضيحسين،
مطلع اتاتنوار، کراچي، 1402ق، صص 27-31؛ نيز:
Muhammad Sadiq, History of Urdu Literature, London, 1964, pp. 288-302.
بخش ادبيات
