دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 1

اینجــــا یک کتابخانه دیجیتالی است

با بیش از 100000 منبع الکترونیکی رایگان به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی

دائرة المعارف بزرگ اسلامی - جلد 1

مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی

| نمايش فراداده ، افزودن یک نقد و بررسی
افزودن به کتابخانه شخصی
ارسال به دوستان
جستجو در متن کتاب
بیشتر
تنظیمات قلم

فونت

اندازه قلم

+ - پیش فرض

حالت نمایش

روز نیمروز شب
جستجو در لغت نامه
بیشتر
توضیحات
افزودن یادداشت جدید

آغاجيجلد: 1نويسنده: جعفر شعار 
 
 
شماره مقاله:259















آغاجي، منصب و عنوان برخي از حاجيان و خادمان خاصّ اميران و پادشاهان ساماني،
غزنوي و سلجوقي در قرنهاي 4 و 5ق/10 و 11م. اين عنوان در چند جا از تاريخ بيهقي و
راحه‎الصدور و جامع‎التّواريخ رشيدي به کار رفته و لقب شاعريِ «ابوالحسن آغاجي» نيز
بوده است (شمس قيس رازي، 241؛ ثعالبي، 2/114). کاربرد اين عنوان در منابع ياد شده
نشان مي‎دهد که آغاجي پرده‎دار خاص (به اصطلاح امروز: پيشخدمت مخصوص پادشاه) و
وسيلة رسانيدن مطالب و رسايل ميان پادشاهان و اعيان دولت بوده است. آغاجي در نزديک
سراپرده جايگاهي خاص داشته و به هنگام خلوت و استراحت و حتي موقع خواي امير،
مي‎توانسته است نزد او برود و پيامها و نامه‎هاي مهم و فوري را به وي برساند.
آغاجي به صورتهاي اَغاجي و آغاچي و آغجي نيز آمده است. اينکه برخي از نويسندگان اين
واژه محقق نيست و در فرهنگهاي ترکي نيامده است. زرياب خويي احتمال مي‎دهد که اين
کلمه اززبان سعدي باشد (دانشنامة ايران و اسلام). واژه در تاريخ بيهقي و راه‎الصدور
باجيم است نه چ، و اينکهدر متنهاي کهن «چ» را «ج» مي‎نوشته‎اند، نمي‎تواند دليل
گزينش صورت «آغاچي» باشد.
حسن انوري («آغاجي، ترخان»، 666-667) آغاجي را نسبت خانوادگي و نام خاص دانسته و
نوشته است که بيهقي د تاريخش به صورتهاي «آغاجي» يا «آغاجي خادم» يا «آغاجي خادم
خاصه» آورده است و چنين کاربردي ظاهراً دالّ بر آن است که آغاجي نام آن خادم بوده
است؛ چه، اکر عنوان شغلي وي بود، ظاهراً اين صفات را به دنبال نمي‎آورد. نيز راوندي
(ص 117) در دو مرد از شخصي به عنوان‎الحاجب‎الآغاجي ياد مي‎کند که حاجبِ طغرل و‎الب
ارسلان بود. در هر دو مورد شغل وي به صراحت ياد شده و لفظ آغاجي خوانده شده‎اند،
شغل مارت و حجابت داشته‎اند. اگر صرفاً نسبت بود، مي‎بايست اشخاص ديگري که شغل
اميري و حجابت نداشته‎اند نيز اين نسبت را داشته باشند که عجالتاً چنين کسي را سراغ
نداريم. اين واژه در کتابهاي انساب هم هست. افزون بر اين «آغاجي» منسوب به چيست؟
آغا + جي، يا اغاج (درخت، ترکي) + ي؟ (آغاجي/قبچي، 30-531). باتوجه به اين 2 قول و
نيز کاربردهاي متعدد واژه، شايد بتوان گفت که آغاجي در اصل عنوان شغلي بوده که به
تدريج به نام تبديل شده است، مانند «صاحب ديوان» در قديم و «مستوفي» در زمانهاي
اخير. از اين رو، تعبير «آغاجي خادم خاصه» يا «حاجب عبدالرحمن‎الآغاجي» منافاتي با
عنوان شغلي بودن آن ندارد.
آغاجي، با «آغيجي» از «آغي» (به معني ابريشم) + «جي» به معني خازن ديباج با نگاه
دارندة پارچه‎هاي ابريشمي (کاشغري، 1/83) نيز ظاهراً همريشه نيست. دربارة شرايط
آغيجي نوشته‎اند که مطلق گنجور و خزانه‎دار بوده، زيرا از شرايط آن آشنايي به علم
حساب و هندسه و دفترداري و داشتن صفات امانت و تقوي بوده است، حال آنکه آغاجي همة
اين ويژگيها را نداشته است (دانشنامة ايران و اسلام).
به سبب وجه اشتراکي که در معني 2 واژة «آغاجي» و «ترخان» هست، برخي از پژوهشگران آن
دو را مترادف دانسته‎اند (دايره‎المعارف فارسي)؛ اما «ترخان» فظ ترکي است و به کسي
گفته مي‎شد که هر وقت مي‎خواست بي‎دستوري مي‎توانست به حضور‎خان (يا پادشاه) درآيد.
وي در برابر گناه، بازخواست و کيفر نمي‎شد و در جنگها از غنايم سهم مي‎برد و در عين
حال از تکاليف ديواني و از پرداخت خاج معاف بود. از اين رو، ترخان شغلي درگاهي و
ديواني از نوع شغل حاجب و خادم خاص نداشته و واسطة رساندن پيام تز زيردستان به‎خان
يا سلطان نبوده است (انوري، آغاجي ـ ترخان»، 669).

مآخذ: انوري، حسن، «آغاجي ـ ترخان»، آينده، س 8، شمـ 10 (دي 1361ش)؛ همو، اصطلاحات
ديواني، تهران، طهوري، 1355ش، صص 15-16؛ بيهقي، ابوالفضل، تاريخ، به کوشش علي‎اکبر
فياض، دانشگاه مشهد، 1350ش، صص 208، 209، 439، 613، 668، 669، 670، 792، 800، 881،
885؛ ثعالبي، ابومنصور، تتمه‎اليتيمه، به کوشش عباس اقبال، تهران، 1353ق؛ دانشنامة
ايران و اسلام؛ دايره‎المعارف فارسي؛ راوندي، محمدبن‎علي، راحه‎الصدور، به کوشش
محمد اقبال، ليدن، 1921م، ص 98؛ رشيدالدين فضل‎الله، جامع‎التواريخ، به کوشش احمد
آتش، آنکارا، انجمن تاريخ ترک، 1957م، ص 275؛ زرياب خويي، عباس، «آغاجي/قبچي»،
آينده، س 10، شمـ 8، 9 (آبان و آذر 1363ش)؛ شمس قيس رازي، المعجم‎في‎معايير
اشعارالعجم، به کوشش محمد تقي مدرس رضوي، دانشگاه تهران، 1338؛ عوفي، محمد،
لباب‎الالباب، به کوشش ادوارد براون، ليدن، 1324ق/1906م، 1/297؛ کاشغري،
محمودبن‎حسين، ديوان لغات‎الترک، دارالخلافه‎العليه، مطبعة عامره، 1333ق؛ نظامي
عروضي، احمد، چهارمقاله، به کوشش محمد قزويني، ليدن، 1327ق/1909م، تعليقات، ص 130.

جعفر شعار

 





/ 415