لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:261
آغاحُسِيْن، يا آقاحسين پاشا، معروف به آغا پاشا (1190-1265ق/1776-1849م)
فرمانده يني چري و وزير عثماني در دورة سلطنت محمود دوم. در شهر اَدِرْنه ديده به
جهان گشود و همراه پدرش حاجمصطفي که اهل روسچوق بود به «بندر» آمد و در همانجا به
جرگة يني چريها پيوست و آنگاه به استانبول آمد. در تشکيلات يني چري، مدارج ترقي را
به سرعت پيمود. در آغاز زَغَرچي (از صنوف سطح پايين يني چري) بود، سپس به فرماندهي
بولوک (فوج، گروهان) ارتقا يافت و پس از چندي با حمايت «سلاحدار عليبيک» به
فرماندهي کلّ يني چري منصوب شد و از توجه ويژة سلطان برخوردار گشت (جودت، 12/70).
به سبب لياقت و کارداني و تجربة خويش، به زودي ادارة تشکيلات يني چري را به دست
گرفت. وي که خود نيز پروردة اين دستگاه بود از فساد حاکم بر آن و ستم افراد يني چري
بر مردم و سوءاستفادة ايشان از مقام نظامي خود به خوبي آگاه بود. از اين رو، 3 ماه
پس از پذيرش مسئوليت فرماندهي، با تبعيد و قتل برخي از اشرار يني چري، آنها را تار
و مار کرد (مولتکه، 134؛ جودت، 12/73، 147؛ دانشمندان، IV/110)؛ و از اينرو عنوانِ
«پاشا» گرفت. چون به علت سرکوب اشرار يني چري، احتمال داده ميشد که به وي سوءقصد
شود، از مقام خود برکنار شد و حکومت بورسه و اسزميت، فرماندهي پادگان بوغاز وسفور و
محافظت از سواحل آن به وي واگذار گشت (اسلام آنسيکلوپديسي؛ جودت، 12/85، 148).
عدم کارآيي، بيانضباطي و شورش پي در پي افراد يني چري از يک سو (دانشمند، IV/110)
و برتري ارتش منظم و آموزش ديده از سويي ديگر، محموددوم را بر آن داشت که به انحلال
تشکيلات يني چري و تأسيس سپاه جديد اقدام کند (فريدبک، 2/219). در اجراي اين خواستة
محمود، آغاحسين پاشا و «عزت محمدپاشا دارندهاي، مشوّق و مددکار او بودند (اوزون
چارشيلي، II/268). به همين منظور، بزرگان دولت عثماني، رؤساي يني چري و عدهاي از
علما در «مجلس خاص» که در اقامتگاه شيخالاسلام قاضي محمدزاده برپا شد، گرد هم
آمدند و تشکيل سپاه جديد را تصويب کردند (دانشمند، IV/110؛ جودت، 12/147-148؛
فريدبک، 2/219). به دنبال آن با صدور «خطّ شريف» در 20 شوّال 1241ق/28 مة 1826م
تدسيس اين سپاه رسميّت يافت (لويس، 77)و گرچه رؤساي يني چري در آغاز با تشکيل
واحدهاي منظم اين سپاه که «اشکينجي» ناميده ميشد (اوزون چارشيلي، II/268) موافق
بودند، اما بعد با آن به شدّت مخالفت کردند و با اجتماع در ميدان اسب دواني سر به
شورش برداشتند، ولي شورش آنان از سوي حسين پاشا به سختي سرکوب گشت و ميدان به توپ
بسته شد. عدة زيادي در اين واقعه کشته شدند (قارال، 148-149؛ دانشمند، IV/111). اين
حادثه که به «وقايع خيريّه» معروف است (قارال، 110) موجب انحلال کامل تشکيلات يني
چري شد و فرمان انحلال (11 ذيقعدة 1241ق/17 ژوئن 1826م) در مسجد سلطان احمد قرائت
شد و به اطلاع عامّه رسيد (دانشمند، IV/111). با انحلال تشکيلات يني چري و تأسيس
ارتش جديد که عساکِر منصورة محمديه ناميده ميشد (قارال، 150)، حسين پاشا به عنوان
اولين «سرعسکر» عثماني به فرماندهي آن تعيين گرديد (همو، 151؛ قاموسالاعلام)، اما
وي پس از مدتي از اين مقام کناره گيري کرد. در جنگ روس ـ عثماني (1243ق/1828م) که
با استفاده از ضعف نظامي عثماني و به بهانة اجراي مفاد عهدنامة لندن از جانب روسيه
آغاز شد، فرمانده بخشي از سپاه عثماني و به بهانة اجراي مفاد عهدنامة لندن از جانب
روسيه آغاز شد، فرماندهي بخشي از سپاه عثماني در روملي و اطراف دانوب به آغاحسين
پاشا واگذار گرديد (دانشمند، VI/113؛ قارال، 119-120)، اما برخلاف پيروزي در سرکوب
شورش يني چري، وي در اين نبرد موفق نشد و اراضي بسياري از تصرف عثماني خارج شد.
ناگزير از مقام خود معزول و به حکومت شهر ادرنه منصوب گرديد (اسلام آنسيکلوپديسي).
به دنبال اوجگيري اختلافات مصر و عثماني در زمان محمدعلي پاشا و تصرف شهر عکّا،
محمود دوم براي جلوگيري از پيشروي نيروهاي مصري، آغاحسين پاشا شکست خورد و به حلب
واپس نشست، اما مردم حلب از ورود او به شهر جلوگيري کردند (شهابي، 867). حسين پاشا
ناگزير با سپاهيان خسته و گرسنة خود به کوههاي توروس عقبنشيني کرد و در تنگة بيلان
از ابراهيم پاشا به سختي شکست خورد (بروکلمان، 490؛ رضانور، 10/261). پس از آن به
سوي ايالت قره مان عقبنشيني کرد و از مقام خود معزول شد (قارال، 130). آنگاه به
حکومت ويدين منصوب شد و در همانجا درگذشت (مولتکه، 134).
آغاحسين پاشا به رغم اينکه سواد کافي نداشت. فردي جسور، تجدّدخواه و هوادار علوم و
فنون اروپايي بود. گذشته از استحکامات نظامي ويدين، برج ديده باني آتش نشاني شهر
استانبول، موقّتِ خانه (محل تعيين اوقات دقيق شرعي در مساجد بزرگ) در شهر ميرگون ،
بيمارستان نظامي اَدِرنه، مسجد و مدرسهاي در شهر سيليستر از آثار خيرية اوست (ترک
آنسيکلوپديسي).
مآخذ: اسلام آنسيکلوپديسي؛ بروکلمان، کارل، تاريخ ملل دول اسلامي، ترجمة هاد
جزايري، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1346ش؛ ترک آنسيکلوپديسي؛ جودت، احمد،
تاريخ، استانبول، مطبعة عثمانيه، 1309ق؛ رضانور، تورک تاريخي، استانبول، مطبعة
عامره، 1344ق؛ شهابي، حيدر، الغررالحسانفياخبار ابناءالزمان، به کوشش اسد رستم،
بيروت، منشوراتالمکتبهالبولسيه، 1984؛ فريدبک، محمد،
تاريخالدولهالعليهالعثمانيه، بيروت، دارالجيل، 1977م؛ قاموسالاعلام (ترکي)؛
نيز:
Dani?mand, Ismail H?mi, Izohli osmanli Tarihi Kronolojisi, Istanbul, 1972;
Karal, Enver ziya, Osmanli arihi, Ankara, T. T. K. 1983; Lewis, Bernard, the
Emergence of Modern Turkey, London Oxford University, 1961; Moltke, Helmut,
Briefe über Zust?nde und Begebenheiten in der Türkei aus den Jahren 1835-1839,
Berlin, 1877; Uzan ?ar?ili, I. H, Osmanli Deuleti te?kilatinda Kapukulu
O?aklari, Ankara, T. T. S. 1984.
علي اکبر ديانت
