شماره مقاله:279
آقا اَحْمَدْعَلي، فرزند شجاعت علي، از ادباي ايراني مقيم هندوستان
(1255-1290ق/1839-1873م). او را به نام مولوي آقااحمدعلي، و نيز «مظهرعلي» (که سال
تولد او را مينمايد) نيز شناختهاند. نياکان او در زمان نادرشاه به هندوستان رفته
و ساکن آن ديار شده بودند. وي در داکا زاده شد و در همانجا به تحصيل علوم پرداخت، و
به سبب احاطهاي که در آغاز جواني بر ادبيات فارسي يافت، به شهرت رسيد. در
1279ق/1862م مدرسة احمديّه را در کلکته تأسيس کرد و تا هنگام مرگ، سرپرستي آن را
خود برعهده داشت. در 1281ق/1864م به عنوان مدرّس فارسي در مدرسة دولتي کلکته نيز
برگزيده شد. در اين اوقات غالب دهولي، شاعر و اديب هندي، در کتابي به نام قاطع
برهان، فرهنگ معروف برهان قاطع را به سدّت مورد انتقاد و تخطئه قرار داده بود.
آقااحمدعلي به دفاع از برهان قاطع برخاست و در کتابي به عنوان مؤيّد برهان (کلکته،
1282ق/1865م) انتقادات غالب را رد کرد. غالب در جواب مؤيّد برهان، کتاب شمشير تيز
را نوشت، و آقا احمدعلي با انتشار شمشير تيزتر (کلکته، 1285ق/1868م)، شمشير تيز
غالب را جواب گفت. اين مشاجرة ادبي و کتابهايي که در طي آن نوشته شد از لحاظ تاريخ
لغتنويسي فارسي و نقّادي در مباحث لغوي داراي اهميت بسيار است. از ديگر آثار وي
يکي رسالة ترانه دربارة رباعيّات فارسي است که بلوخمان در 1867 به نشانة قدرداني از
استاد خود آن را به چاپ رساند، و ذيگري رسالة اشتقاق در دستور زبان فارسي است
(کلکته، 1289ق/1872م). آقااحمدعلي تعدادي از کتب مهم فارسي مانند مثنوي ويس و رامي،
اسکندرنامة نظامي، اقبال نامة جهانگيري، منتخبالتواريخ بداوني، مآثر عالم گيري و
دو جزو اول اکبرنامة ابوالفضل علّامي را تصحيح و در سلسله انتشارات انجمن آسيايي
بنگال منتشر کرد. هفت آسمان، آخرين اثر احمدعلي است. او قصد داشت که کتاب جامعي
دربارة مثنوي و مثنوي سراان در ادب فارسي تأليف، و آن را برحسب اوزان و بحور
هفتگانة معمول در مثنوي، به هفت بخش (يا هفتآسمان) تقسيم کند، اما پس از نگاشتن
مقدمه و بخش اول آن (آسمان اول در بحر سريع مطوي موقوف)، ناگهان درگذشت و اين کار
ناتمام ماند. احمدعلي در مقدمة اين کتاب شرح حال 15 تن از مثنوي سرايان را آورده و
در متن کتاب 78 مثنوي فارسي در بحر سريع و سرايندگان آنها را معرفي کرده است. تذکرة
هفت آسمان در 1290ق/1873م در کلکته در سلسلة انتشارات انجمن آسيائي بنگال، و با
مقدمهاي به زبان انگليسي از بلوخمان چاپ شده است.
مآخذ: آقابزرگ، ذريعه، 23/285، 25/228؛ بلوخمان هـ . مقدمة انگليسي بر هفت آسمانِ
آقا احمدعلي، کلکته، انجمن آسيائي بنگال، 1290ق/1873م؛ گلچين معاني، احمد، تاريخ
تذکرههاي فارسي، تهران، سنائي، 1363ش، 2/408-410؛ نقوي، عليرضا، تذکرهنويسي در
هند و پاکستان، تهران، 1343ش، صص 585-592؛ نيز:
Storey, C.A., Persian Literature, a bio-bibliographical-Survey., 1927 1/905-906.
بخش ادبيات