لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:280
آقاباباخان، يکي از مدارس قديمِ داير و آباد شيراز که متصل به مسجد وکيل و در
جنوب شرقي آن واقع است به گونهاي که ضلع باختري آن به ديوار شبستان مسجد چسبيده
است. کوچة کم عرضي در سوي خاور، ميان مدرسه و بازار وکيل جاي دارد. تنها در ورودي
مدرسه در ضلع جنوبي است که در کوچة نسبتاً گشادهاي باز ميشود. اين مدرسه اصلاً در
شمار مجموعة بناهاي کريمخاني است که با مرگ خانزند مانند مسجد وکيل ناتمام ماند.
علت ناميدن آن به آقاباباخان اين است که ساختمانش توسط آقاباباخانِ بارفروشيِ
مازندراني پايان پذيرفت. حاجميرزاحسن فسايي ضمن رويدادهاي 1245ق/1829م دربارة وي
مينويسد: «آقا باباخان بارفروشي مازندراني که در بدايت حال در فرّاشخانة نوّاب
فرمانفرما به منصب نيابت برقرار بود، از بروز شايستگي و لياقت، او را فراشباشي
نمودند. پس براي تربيت و آموزگاري اولاد نواب فرمانفرما به منصب لله باشي سرفراز
گرديد و در اين ايام به سرداري مملکت فارس قرين افتخار آمد» (ص 227). فسايي
قديمترين مؤلفي است که از اين مدرسه ياد کرده است. وي ضمنِ گفتوگو از مدارس قديم
شيراز مينويسد: «مدرسة آقاباباخان در محلة درب شاهزاده در جنب بازار وکيل و مسجد
جامع وکيل افتاده. شالوده و بنيان آن از حضرت مغفرت مآب کريمخانزند است و مرحوم
آقاباباخان بارفروشي مازندراني که در خدمت غفران ماب حضرت حسينعليميرزا فرمانفرماي
مملکت فارس تقرّبي داشت و به منصب فراشباشي و للهباشي سرافراز بود، در حدود سال
هزار و دويست و چهل و اند بناي مدرسه را تمام فرمود و مزيجان بوانات را وقف آن
نمود» (صص 162، 163). مؤلف ديگر فرصتالدولة شيرازي است که پس از نقل مطالب فسايي
چنين ميافزايد: «... و جُدرانش را به کاشيهاي الولن زينت نموده و بعضي از املاک
بوانات را بر آن وقف کرده، توليت آن اکنون به جناب حاجي هدايت مدرّس است که نام
ايشان در بيضا برده شد. مدرسة با رونقي است. دورتادور 22 حجره دارد و 4 گوشواره و
يک ارسي فوقاني بر سر درِ آن ساختهاند. حوضي طولاني در وسطش قرار دادهاند. جناب
شيخمرتضيبن مرحومشيخابوتراببنمرحومملامحمدعلي محلّاتي و جناب سيدسليمان
برازجاني حکيمين متألّهين مدرس آنجا هستند وفّقهما اللّه تعالي» (ص 494).
در مآخذي که ديرتر دربارة شيراز نوشته شده، چيز تازهاي در مورد اين مدرسه ياد نشده
است. تنها علينقي بهروزي بدين شرح از وضع ساختمان آن ياد کرده است: «وضع کنوني
مدرسه چنين است: عقب دربا کوتاه آن يک هشتي است بدون کاشيکاري. بالاي دالان يک ارس
است که در پيشاني و جرزهاي آن کاشيکاري شده و آيات قرآني در زير رخ بام و کمرکش و
لبة آن کتيبه شده است. طرفين ارسي، 2 گوشواره است که بالاي آنها 2 مجلس گلدان و
طاووسيها تکرار شده است. دورتا دور حياط 22 اطاق است و اِزارة آنها سنگ ساده و
پيشاني و جرزها و لچکهاي آنها کاشيکاري شده و آيات قرآني را با خط ثلث، کتيبه
کردهاند. در انتهاي کتيبة شبستان، سالِ 1245ق (= 1829م) و در پايان کتيبة حياط،
1247ق (= 1831م) نوشته شده است. در 1375ق/1956م از سوي ادارة باستانشناسي فارسي
تعميراتي در آن صورت رفته است» (صص 231، 232).
از جهانگردان خارجي تنها مادام ديولافوا که در دوران فرمانروايي ناصرالدينشاه به
شهرهاي ايران و از آن ميان به شيراز سفر کرده، اين مدرسه را ديده و دربارة آن نوشته
است: «از تمام ابنية وکيل، مدرسه از نظر تزيين جالبتر است. اين مدرسه در نزديکي
مسجد واقع شده. ديوارهاي آن از کاشيهاي مربّع مينايي مستور گرديده است. هريک از اين
کاشيها اگر از بنا برداشته شود، به تنهاي يک تابلو قشنگ جداگانهاي است و شايستگي
آن را دارد که در پهلوي شاهکارهاي نقاشي غربي جاي گيرد» (ص 412). مدرسة آقاباباخان
در شمار آثار تاريخي به ثبت رسيده است و نگهداري آن به عهدة دولت است.
مآخذ: افسر، کرامتالله، بافت قديمي شيراز، تهران، انجمن آثار ملي، 1353ش، صص
166-167، 245-246؛ امداد، حسن، شيراز در گذشته و حال، شيراز، 1339ش، صص 199-200؛
بهروزي، علينقي، بناهاي تاريخي و آثار هنري جلگة شيراز، ادارة کل فرهنگ و هنر
استان، 1354ش، صص 230-232؛ ديولافوا، ژانراشل، سفرنامه، ترجمه و نگارش فرهوشي،
تهران، خيام، 1332ش، صص 435-436؛ سامي، علي، شيراز، شيراز، 1347ش، صص 361-383، 384،
385؛ صفايي، ابراهيم، «مدرسة خان»، ارمغان، س 43، شمـ 9 (آذر 1334ش)، صص 385-388؛
فرصتالدوله، محمدنصير، آثار عجم، بمبئي، 1314ق، صص 430-494؛ فسايي، ميرزاحسن،
فارسنامة ناصري، تهران، 1313ق، صص 161-163، 296؛ کريمي، بهمن، «مدرسة خان در
شيراز»، نشرية ايران امروز، س 3، شمـ 7، 8 (مهر، آبان 1330ش)، صص 31-32؛ مصطفوي،
محمدتقي، اقليم پارس، تهران، انجمن، آثار ملي، 1343ش، صص 61، 62، 245، 246.
کرامت افسر
