دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 1

اینجــــا یک کتابخانه دیجیتالی است

با بیش از 100000 منبع الکترونیکی رایگان به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی

دائرة المعارف بزرگ اسلامی - جلد 1

مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی

| نمايش فراداده ، افزودن یک نقد و بررسی
افزودن به کتابخانه شخصی
ارسال به دوستان
جستجو در متن کتاب
بیشتر
تنظیمات قلم

فونت

اندازه قلم

+ - پیش فرض

حالت نمایش

روز نیمروز شب
جستجو در لغت نامه
بیشتر
توضیحات
افزودن یادداشت جدید

آقا بزرگ (مسجد و مدرسه)جلد: 1نويسنده: عليرضا همايونفر 
 
 
شماره مقاله:282















آقابُزُرْگْ، (مسجد و مدرسه)، مسجد و مدرسه‎اي بزرگ و باشکوه در کاشان، منسوب به
ملامهدي نراقي ملقب به آقابزرگ که به هزينة مردي نيکوکار به نام حاج‎محمدتقي خانبان
و پسرش در نيمة سدة 13ق/19م، مقارن با پادشاهي محمّدشاه قاجار (د 1264ق/1848م)
ساخته شده است. اين مسجد و مدرسه در محدودة تاريخي و بافت کهن شهر، مجاور بقعة
خواجه تاج‎الدين و در محله‎اي به همين نام بنا گرديده و در خيابان آقابزرگ، منشعب
از خيابان فاضل تراقي واقع است و از نظر استواري هنو وضع مطلوبي دارد.
پيشينة تاريخي: ساختمان اين بنا در روزگار پادشاهي محمدشاه قاجار آغاز گرديد و در
سالهاي نخستين سلطنت ناصرالدين‎شاه (1264-1313ق/1848-1895م)، به پايان رسيد.
کتيبه‎هايي مورخ 1263، 1264، 1268ق/1847، 1848، 1852م، به ترتيب در صفة شبستان،
داخل شبستان زير گنبد نيز بر اِزارة محراب و سردرِ ورودي مسجد، اين سخن را تأييد
مي‎کند (مشکوتي، 268-269). به نظر مي‎رسد که اين مجموعه بنا به رويِ آثار به جاي
مانده پس از زلزلة 1192ق/1778م يا دوره‎هاي گذشته ساخته شده باشد، بخصوص شبستان 40
ستون شمالي مسجد که احتمالاً پيش از احداث گنبدخانه بر روي بقاياي خانقاه، مسجد،
مقبره و مدرسة خواجه‎تاج‎الدين (متعلق به اواسط سدة 9ق/15م) ساخته شده است. تلفيق
اين شبستان با مسجد و مدسه‎اي که بعداً در کنار آن ايجاد گرديد، يکي از يباترين و
بهترين نمونه‎هاي ايجاد هماهنگي و اتصال دو بنا در کنار هم است؛ اما 40 ستون غربي
گنبدخانه يعني مهمترين بنايي که بعدها به قسمت اصلي و گنبد خانه الحاق شد به معماري
بناي مقصوره لطمه زده است؛ زيرا معمار بزرگ مسجد بناي گنبدخانه را بدان سان طرح
افکنده بود که از چهار سوي به فضاي باز راه داشته باشد تا در تابستانِ طاقت‎فرساي
منطقه با جريان يافتن هوا در پيرامون گندخانه تهويه و تبريد به صورت طبيعي انجام
گيرد، ليکن در زمان حاج‎ملامحمدعلي مجتهدنراقي فرزند آقابزرگ (د 1285ق/1868م)،
شبستان غربي گنبدخانه بنا گرديد و از اين سوي ارتباط با فضاي خارج مسدود شد. در
سالهاي بعد نيز در بعضي قسمتها، بخصوص در و پنجره‎هاي مجموعه، از جمله 2 اطاق
گوشواره‎هاي بالاخانة طرفين ايوان اصلي گنبدخانه و 4 اطاق بالاخانة سردرِ ورودي
تغييراتي داده شد: در و پنجره‎هاي ارسي بالارو تبديل به درگاههايي با دو نيم دايره
گرديد که در معماري ايراني سابقه نداشت و از زمان بازگشت ناصرالدين‎شاه از سفر دوم
اروپا در بناها معمول شد، نيز حدفاصل گنبدخانه و شبستان غربي با 3 همبستة مشبّک
چوبي با ارسي‎هاي بالارو از هم جدا مي‎شد. بعد از آنکه موريانه چوبها را از بين برد
به جاي آنها درهاي فلزي کار گذاشته شد، ولي سازمان ملي حفاظت آثار باستاني در
سالهاي اخير اين درهاي فلزي را به همبسته‎هاي چوبي با درهاي ارسي تبديل کرده است.
در و پنجره‎هاي مشبک و بالارو حجرات مدرسة تحتاني نيز به همين ترتيب از بين رفته
بود که آنها نيز در سالهاي اخير به صورت نخستين خود بازگردانيده شده است. جز اينها
و برخي دگرگونيهاي اندکِ ديگر در بعضي قسمتهاي مجموعه، بنا دست‎نخورده و تقريباً
سالم به جاي مانده است.
مشخصات: مسجد و مدرسة آقابزرگ مجموعة نفيسي است از عناصر معماري و تزييناتي، و
ترکيبي از اين حجمها و اندامهاي متناسب به هم تنيده، شامل: سر در و هشتي ورودي، صحن
مرکزي، مقصوره و شبستانها.
1. سر در و هشتي ورودي: اين قسمت از بنا که از طريق جبهة شمالي به خارج راه مي‎يابد
مشتمل است بر سر در ورودي، درِ چوبيِ کنده‎کاري شدة نفيس، و سکوهاي سنگيِ دو طرف.
در 3 ضلع سر در ورودي و درست در ارتفاع بالاي درِ چوبي کتيبه‎اي کاشي با قصيده‎اي
از حسرت (نام سرايندة آن) نصب شده. بالاي اين کتيبه قطعه سنگي از مرمر حجاري شده
حاوي فرماني از محمدشاه در معاف داشتن قصّابان و دبّاغان از تکاليفِ ديواني و در
زير کتيبة شعر، تزييناتي است از کاشيهاي خشتيِ هفت‎رنگ که بدنة ديوار را تا کف
سکوها پوشانده است. پس از درِ ورودي، محوطة نسبتاً وسيع هشتي قرار دارد که داراي
سقف کاربندي با تزيينات نقاشي آبرنگ در بدنه‎هاست. از هر دو سوي اين هشتي 2 رشته
راهرو وسيع و عريض با طاق‎نماهايي عميق در هر دو طرف و با شيب ملايم، به صحن مرکزي
و ساير قسمتها منتهي مي‎شود، در وسط هر راهرو يک قسمت سرگشاده به صورت حياط تعبيه
گرديده است. مقابل درِ ورودي و پس از هشتي محوطه‎اي باز به صورت مهتابي احداث شده
که در واقع پشت‎بام شبستان چهل‎ستون شمالي است. همچنين هشتي ورودي، به انبار اتاق
خادم و نگهبان راه دارد و نيز 2 رشته پلکان، آن را به شبستان قديمي تحتاني و محل
وپوخانه و حياط ارتباط مي‎دهد.
2. صحن مرکزي: اين صحن در 2 طبقه و مشتمل بر 2 حياط فوقاني و تحتاني (گودالْ باغچه)
است. صحن فوقاني (بام مدرس و حجره‎ها) مهتابي مانندي است که از شرق و غرب با 2
ديوار مرکب از جرز و طاق‎نما محصور شده و از شمال به مهتابي (بام چهل‎ستون)
مي‎پيوندد و از جنوب به ايوان مسجد راه مي‎يابد. گودال باغچه از شرق و غرب به 10
حجره، و از جنوب به 2 حجره (در دو سوي) و يک مدرس (در وسط) و چند اطاق و انبار در 2
کنج جنوب غربي و شرقي، و از شمال به شبستان شمالي و سرداب زير آن منتهي مي‎گردد.
حياط مرکزي به شکل مربع مستطيل و تقريباً در جهت شمالي ـ جنوبي ساخته شده و کف آن
با آجر، به شکل هرّه، فرش گرديده، با حوضي در وسط به شکل کثيرالضلاع و 4 باغچه در 4
طرف آن با درختان انار و انجير و چاه آب و فاضلاب. حجره‎هاي مدرسه به اندازة يک پله
بلندتر از سطح حياط تحتاني (گودال باغچه) ساخه شده است. 12 حجرة آن از طريق 4 راهرو
جنبي به حياط راه مي‎يابند و هر کدام داراي يک پستو و يک بخاري است. ضلع روبه حياط
حجره‎ها، اسپري با شبکه‎هاي آجري دارد. اين اسپرها از دو سوي در قابي مستطيل شکل
محصور گرديده و پنجره‎اي مشبک در وسط آنها تعبيه شده است. 4 پلکان سنگي در 4 کنج
حياط اين قسمت را با بام حجره‎ها يعني حياط فوقاني که هم‎سطح گنبد خانه است ارتباط
مي‎دهد و يک رشته پلکان ديگر در ميانة ضلع شمالي به سرداب ارتباط دارد. اين سرداب
به‎وسيلة هواکشهايي افقي و عمودي به 2 بادکير در 2 قسمت شبستان شمالي راه مي‎يابد و
شبستان بدين‎سان تهويه و تبريد مي‎شود. در پاره‎اي از اوقات اختلاف درجة حرارت
سرداب با حياط فوقاني به 20 تا 25 درجة سانتيگراد مي‎رسد.
3. مقصوره يا گنبدخانه: گنبدخانه بر روي پاية عظيم، پيراموني يک هشت‎ضلعي، بنا
گرديده و گنبدي 2 پوش با دهانة داخلي 20/10 متر آن را پوشانده است. گرداگرد اين
گنبدخانه رواقهايي به هم پيوسته با پوششي به شکل طاق و تويزه و عرقچين ايجاد شده
است. طرح زيربناي اين قسمت از مسجد (شامل گنبدخانه و رواقهاي اطراف و ايوان اصلي)
مستطيلي نزديک به مربع با ابعاد حدود 30×28 متر است. گنبد به صورت 2 پوستة جدا از
هم ساخته شده، ارتفاع داخلي گنبد (کف تا زير سقف) حدود 21 متر و ارتفاع خارجي از کف
مقصوره تا نوک گنبد خارجي حدود 5/26 متر است. در ارتفاع حدود 6 متري از کف مقصوره
درگاههايي بر بالاي ورودي‎هاي هشت‎گانه ساخته شده که در جانب ايوان به يکديگر
ارتباط مي‎يابند. زير اين قسمت کتيبه‎اي حاوي سورة «فتح» به خط ثلث برجسته از گچ
گرداگرد داخل گنبدخانه را مي‎پوشاند که در پايان آن تاريخ 1264ق خوانده مي‎شود. در
3 ضلع ايوان ورودي اين مقصوره و در طراز کتيبة گچ‎بريِ داخلي، کتيبه‎اي از کاشي
خشتي به خط ثلث سفيد بر زمينة لاجوردي نصب شده، مشتمل بر سورة اَلنَّبَاْ، در
حاشيه‎هاي بالا و پايين آن کتيبه‎اي ديگر حاوي مرثية هفت‎بند محتشم کاشاني به خط
سُرمه‎اي بر زمينة طلايي نصب گرديده که در ميانة آن جملة «عمل کاتب‎الحروف محمدحسن
1263» نگاشته شده است. هم‎سطح با اين کتيبه‎ها و در 2 طرف جرزهاي ايوان جلو مقصوره،
اطاقهاي گوشواره تعبيه گرديده که هم از رانش جرزهاي اصلي ايوان جلوگيري مي‎کند و هم
فضايي مفيد براي استفادة مدرّسان و طلّاب مدرسه پديد مي‎آورد. به احتمال بسيار اين
اطاقهاي گوشواره قبلاً داراي ارسي با 3 لنگه درِ چوبي بالارو بوده که اکنون موجود
نيست و به جاي آنها در هر اطاق 3 درگاه باز با قوس نيم‎دايره و بدون پنجره ديده
مي‎شود. در ارتفاع 11 متري از کف مقصوره (گنبدخانه)، در جايي که سرح 8 ضلعي
مستقيماً تبديل به 24 ضلعي و سپس دايره مي‎گردد، در بالاي يک رديف قطار گچي، 24
دهانة مساوي (پرواز) ايجاد شده که يک در ميان پُر و خال است؛ از 12 پرواز که به
صورت روزنهايي باز ساخته شده، نور و هواي کافي به داخل محوطة گنبدخانه مي‎رسد.
بالاتر از اين 24 قاب مستطيل شکل يا پرواز يک رديف قطار ديگر و سپس گنبد دوپوش برپا
شده است. سطح داخل گنبد زيرين با اندود گچ سفيدکاري شده و مرکز آن با شمسة زيبايي
از نقاشي آبرنگ تزيين يافته است؛ اما پوشش خارجي، گنبدي است از نوع شبدري تند با
نمايي آجري و بي‎هيچ تزييني از روکش يا کاشي.
سردر و ايوان ورودي شمال گنبدخانه داراي پوششي است شامل يک تَويزه در جلو و نيم
گنبدي که زير پوشش اصلي سقف کاذب آن با رسمي‎بندي آجر و کاشي به صورت مَعْقَلي
حصيري با شمسه‎اي فوق‎العاده زيبا در تيزة آن.
ايوان با يک ورودي اصلي از وسط به مقصوره و 2 راه ارتباطي ديگر از راست و چپ به
رواقهاي طرفين مي‎پيوندد. 2 قسمت سردر که ميان ايوان و گنبدخانه واقع است با يک
راهرو ارتباطي در نيم‎طبقه به يکديگر راه مي‎يابند و يک درگاه باز در وسط آن، خارج
را به داخل مرتبط مي‎سازد. نظير اين درگاه در 3 رف ديگر مقصوره نيز عيناً تکرار شده
است. در همين سطح 2 گوشوارة مقرنس در 2 گوشة ايوان به زيبايي مجموعه افزوده است.
ازارة ايوان با کاشي خشتي 7 رنگ، نماي سرپايه‎هاي 2 طرف با 3 رديف قاب عمودي داراي
دورهاي (قوسهاي) جناغي و پشت بغلها با آجر و کاشي معقلي تزيين يافته است. پشت بغل
(لچکي) نماي ايوان با کاشي به شيوة معقلي آرايش يافته و بر روي پايه‎هاي طرفين
ايوان، 2 گلدستة کاشي‎کاري شده قرار دارد که علاوه بر کمک به استحکام جرزها و پوشش
ايوان و استفاده از آن براي گفتن اذان به زيبايي مجموعه نيز مي‎افزايد. در ميانة
اين گلدسته کلمات «الله»، «محمد» و «علي» به خط بنايي معقلي تکرار گرديده و بالاتر
از آن 2 رديف قطار و کاشي‎کاري معقلي و سپس مأذنه نهاده شده است. يک رديف پلکان
مارپيچ که حول محور ستوني در مرکز و داخل گلدسته دور مي‎زند پشت‎بام مسجد را به
انتهاي گلدسته‎ها مرتبط مي‎سازد.
ضلع جنوبي گنبدخانه به حياطي هم‎سطح با حياط فوقاني منتهي مي‎گردد. در جنوب شرقي
گنبدخانه نيز حياطي کوچک و مربع شکل و هم‎سطح با گودال باغچه احداث شده است که به
اطاقها و تأسيسات رفاهي مسجد راه دارد. همچنين در خارج از رواقهاي گنبدخانه، در ضلع
شرقي، حياط خلوت کوچک‎تري، هم‎سطح با حياط فوقاني تعبيه شده که با يک ورودي فرعي و
سر در و هشتي کوچکي به محوطة شرقي مسجد راه مي‎يابد. در بيرون اين قسمت، يعني جبهة
شرقي مسجد، سابقهاً خانقاه و مدرسه و مقبرة خواجه‎تاج‎الدين قرار داشته که اکنون از
آن مجموعه فقط مقبره که از بناهاي سدة 9ق/15م است به جاي مانده. ديوارهاي شرقي و
غربي صحن حياط اصلي از جرزهاي آجري و دهانه‎هاي صفه‎هايي به شکل ايوانچه يا طاق‎نما
(در ارتفاع نيم‎متري از کف حياط) ترکيب يافته با دورهاي (قوسهاي) جناغي که فقط پشت
بغلها با کاشي‎کاري معقلي تزيين شده است. بعدها در جانب شرقي بر محور عرضي صحن،
آرامگاه خاندان نراقي به صورت اطاقي شکم دريده خارج از محوطه مسجد بنا گرديد.
4. شبستانهاي چهل‎ستوني: اين مجموعه داراي 2 شبستان چهل‎ستوني است، يکي در جبهة
غربي گنبدخانه که اندک زماني پس از بناي قسمت اصلي ساخته شده و داراي 20 ستون آزاد
و 30 چشمه طاق عرقچيني آجري است که در قسمت شمالي آن راهرو ارتباطي و پلکان پشت‎بام
و محلي براي وضوخانه قرار دارد؛ و ديگري شبستانِ زمستاني که در جبهة شمالي مسجد و
صحن اصلي حياط واقع است و پايه‎هاي آن قبل از احداث گنبدخانه بر روي پايه‎هاي موجود
بنايي که بر اثر زلزله يا عوامل ديگر ويران شده بود ساخته شده است. اين شبستان
داراي ستونهايي از آجر و خشت و پوشش عرقچيني با گوشه‎سازي و رسمي‎بندي است که پوشش
آجري عرقچين آن با نقوش هندسي آجر و کاشي تزيين گرديده است. در وسط هر چشمه روزني
با پوشش سنگ مرمر تعبيه شده که از آنها نور طبيعي ملايمي به درون شبستان مي‎تابد.
اين شبستان يک محراب گچي در وسط ديوار دارد و به‎وسيلة يک رشته پلکان به هشتي ورودي
مسجد مي‎پيوندد که راه ارتباط اصلي آن با خارج مسجد است و به‎وسيلة 2 وروديِ ديگر
به حياط مرکزي و صحن گودال باغچه نيز ارتباط دارد. در جانب شمال غربي اين شبستان يک
حياط خلوت، يک حوض و محلي براي وضوخانه احداث شده که با پلکانِ ارتباطيِ ياده شده،
به هشتي ورودي اصلي مسجد متصل مي‎گردد. اين پلکان و راه ورودي آن اکنون مسدود است.

ويژگيهاي بنا: از خصوصيات بارز بنا معماري ويژة گنبدخانه است که بر روي 8 پاية عظيم
بر پا شده، زيرا در طرح مساجد قديمي ايران ايجاد گنبد بر روي پايه‎هاي آزاد به ندرت
ديده مي‎شود نتيجة عملي اجراي اين نوع طرح، جريان يافتن هواي خنک در فضاي گنبدخانه
در فصول گرم و تابستانهاي داغ منطقة کويري است. از اين‎رو در اين مسجد، برخلاف ديگر
مساجد که جبهة جنوب گنبد خانه را به منظور ايجاد محراب مسدود مي‎کنند و جرزهاي
نسبتاً قطوري مي‎سازند، جانب جنوب، جنوب شرقي و جنوب غربي آن آزاد و رها بنا شده و
و محراب در ديوار رواقي که گرداگرد گنبدخانه را فراگرفته ساخته شده است. از
ويژگيهاي ديگر، گودال باغچه (حياط تحتاني) است که حوض بزرگ (آب‎نما) و باغچه‎هاي آن
به طراوت فضا کمک مي‎کند. با توجه به سادگي و بي‎پيرايگي اين مجموعه، هيچ‎گونه
زياده‎روي در تزيين، به‎ويژه در کاشيکاري اين بنا به چشم نمي‎خورد. تزيينات اندک
اين مسجد و مدرسه به گچ‎بري، نقاشي، کارهاي چوبي (کنده‎کاري، گره‎چيني، آلت و لقط)،
مقرنس‎کاري، کاشيکاري رسمي‎بندي و يزديِ‎بندي منحصر مي‎گردد. يک جفت درِ نفيس (درِ
مدخل اصلي مسجد) که کنده‎کاري شده و با گره‎چيني و گل ميخ تزيين گرديده از ارزش
والايي برخوردار است.

مآخذ: مشکوتي، نصرت‎الله، فهرست بناهاي تاريخي و اماکن باستاني ايران، سازمان ملي
حفاظت آثار باستاني ايران، تهران 1349ش، صص 268، 269؛ مصطفوي، محمدتقي، آثار تاريخي
تهان، انجمن آثار ملي، تهران، 1361ش، ص 517؛ نراقي، حسن، آثار تاريخي شهرستان کاشان
و نطنز، انجمن آثار ملي، تهران، 1348ش، صص 254-264؛ تحقيقات محلي.
عليرضا همايون‎فر

 





/ 415