شماره مقاله:282
آقابُزُرْگْ، (مسجد و مدرسه)، مسجد و مدرسهاي بزرگ و باشکوه در کاشان، منسوب به
ملامهدي نراقي ملقب به آقابزرگ که به هزينة مردي نيکوکار به نام حاجمحمدتقي خانبان
و پسرش در نيمة سدة 13ق/19م، مقارن با پادشاهي محمّدشاه قاجار (د 1264ق/1848م)
ساخته شده است. اين مسجد و مدرسه در محدودة تاريخي و بافت کهن شهر، مجاور بقعة
خواجه تاجالدين و در محلهاي به همين نام بنا گرديده و در خيابان آقابزرگ، منشعب
از خيابان فاضل تراقي واقع است و از نظر استواري هنو وضع مطلوبي دارد.
پيشينة تاريخي: ساختمان اين بنا در روزگار پادشاهي محمدشاه قاجار آغاز گرديد و در
سالهاي نخستين سلطنت ناصرالدينشاه (1264-1313ق/1848-1895م)، به پايان رسيد.
کتيبههايي مورخ 1263، 1264، 1268ق/1847، 1848، 1852م، به ترتيب در صفة شبستان،
داخل شبستان زير گنبد نيز بر اِزارة محراب و سردرِ ورودي مسجد، اين سخن را تأييد
ميکند (مشکوتي، 268-269). به نظر ميرسد که اين مجموعه بنا به رويِ آثار به جاي
مانده پس از زلزلة 1192ق/1778م يا دورههاي گذشته ساخته شده باشد، بخصوص شبستان 40
ستون شمالي مسجد که احتمالاً پيش از احداث گنبدخانه بر روي بقاياي خانقاه، مسجد،
مقبره و مدرسة خواجهتاجالدين (متعلق به اواسط سدة 9ق/15م) ساخته شده است. تلفيق
اين شبستان با مسجد و مدسهاي که بعداً در کنار آن ايجاد گرديد، يکي از يباترين و
بهترين نمونههاي ايجاد هماهنگي و اتصال دو بنا در کنار هم است؛ اما 40 ستون غربي
گنبدخانه يعني مهمترين بنايي که بعدها به قسمت اصلي و گنبد خانه الحاق شد به معماري
بناي مقصوره لطمه زده است؛ زيرا معمار بزرگ مسجد بناي گنبدخانه را بدان سان طرح
افکنده بود که از چهار سوي به فضاي باز راه داشته باشد تا در تابستانِ طاقتفرساي
منطقه با جريان يافتن هوا در پيرامون گندخانه تهويه و تبريد به صورت طبيعي انجام
گيرد، ليکن در زمان حاجملامحمدعلي مجتهدنراقي فرزند آقابزرگ (د 1285ق/1868م)،
شبستان غربي گنبدخانه بنا گرديد و از اين سوي ارتباط با فضاي خارج مسدود شد. در
سالهاي بعد نيز در بعضي قسمتها، بخصوص در و پنجرههاي مجموعه، از جمله 2 اطاق
گوشوارههاي بالاخانة طرفين ايوان اصلي گنبدخانه و 4 اطاق بالاخانة سردرِ ورودي
تغييراتي داده شد: در و پنجرههاي ارسي بالارو تبديل به درگاههايي با دو نيم دايره
گرديد که در معماري ايراني سابقه نداشت و از زمان بازگشت ناصرالدينشاه از سفر دوم
اروپا در بناها معمول شد، نيز حدفاصل گنبدخانه و شبستان غربي با 3 همبستة مشبّک
چوبي با ارسيهاي بالارو از هم جدا ميشد. بعد از آنکه موريانه چوبها را از بين برد
به جاي آنها درهاي فلزي کار گذاشته شد، ولي سازمان ملي حفاظت آثار باستاني در
سالهاي اخير اين درهاي فلزي را به همبستههاي چوبي با درهاي ارسي تبديل کرده است.
در و پنجرههاي مشبک و بالارو حجرات مدرسة تحتاني نيز به همين ترتيب از بين رفته
بود که آنها نيز در سالهاي اخير به صورت نخستين خود بازگردانيده شده است. جز اينها
و برخي دگرگونيهاي اندکِ ديگر در بعضي قسمتهاي مجموعه، بنا دستنخورده و تقريباً
سالم به جاي مانده است.
مشخصات: مسجد و مدرسة آقابزرگ مجموعة نفيسي است از عناصر معماري و تزييناتي، و
ترکيبي از اين حجمها و اندامهاي متناسب به هم تنيده، شامل: سر در و هشتي ورودي، صحن
مرکزي، مقصوره و شبستانها.
1. سر در و هشتي ورودي: اين قسمت از بنا که از طريق جبهة شمالي به خارج راه مييابد
مشتمل است بر سر در ورودي، درِ چوبيِ کندهکاري شدة نفيس، و سکوهاي سنگيِ دو طرف.
در 3 ضلع سر در ورودي و درست در ارتفاع بالاي درِ چوبي کتيبهاي کاشي با قصيدهاي
از حسرت (نام سرايندة آن) نصب شده. بالاي اين کتيبه قطعه سنگي از مرمر حجاري شده
حاوي فرماني از محمدشاه در معاف داشتن قصّابان و دبّاغان از تکاليفِ ديواني و در
زير کتيبة شعر، تزييناتي است از کاشيهاي خشتيِ هفترنگ که بدنة ديوار را تا کف
سکوها پوشانده است. پس از درِ ورودي، محوطة نسبتاً وسيع هشتي قرار دارد که داراي
سقف کاربندي با تزيينات نقاشي آبرنگ در بدنههاست. از هر دو سوي اين هشتي 2 رشته
راهرو وسيع و عريض با طاقنماهايي عميق در هر دو طرف و با شيب ملايم، به صحن مرکزي
و ساير قسمتها منتهي ميشود، در وسط هر راهرو يک قسمت سرگشاده به صورت حياط تعبيه
گرديده است. مقابل درِ ورودي و پس از هشتي محوطهاي باز به صورت مهتابي احداث شده
که در واقع پشتبام شبستان چهلستون شمالي است. همچنين هشتي ورودي، به انبار اتاق
خادم و نگهبان راه دارد و نيز 2 رشته پلکان، آن را به شبستان قديمي تحتاني و محل
وپوخانه و حياط ارتباط ميدهد.
2. صحن مرکزي: اين صحن در 2 طبقه و مشتمل بر 2 حياط فوقاني و تحتاني (گودالْ باغچه)
است. صحن فوقاني (بام مدرس و حجرهها) مهتابي مانندي است که از شرق و غرب با 2
ديوار مرکب از جرز و طاقنما محصور شده و از شمال به مهتابي (بام چهلستون)
ميپيوندد و از جنوب به ايوان مسجد راه مييابد. گودال باغچه از شرق و غرب به 10
حجره، و از جنوب به 2 حجره (در دو سوي) و يک مدرس (در وسط) و چند اطاق و انبار در 2
کنج جنوب غربي و شرقي، و از شمال به شبستان شمالي و سرداب زير آن منتهي ميگردد.
حياط مرکزي به شکل مربع مستطيل و تقريباً در جهت شمالي ـ جنوبي ساخته شده و کف آن
با آجر، به شکل هرّه، فرش گرديده، با حوضي در وسط به شکل کثيرالضلاع و 4 باغچه در 4
طرف آن با درختان انار و انجير و چاه آب و فاضلاب. حجرههاي مدرسه به اندازة يک پله
بلندتر از سطح حياط تحتاني (گودال باغچه) ساخه شده است. 12 حجرة آن از طريق 4 راهرو
جنبي به حياط راه مييابند و هر کدام داراي يک پستو و يک بخاري است. ضلع روبه حياط
حجرهها، اسپري با شبکههاي آجري دارد. اين اسپرها از دو سوي در قابي مستطيل شکل
محصور گرديده و پنجرهاي مشبک در وسط آنها تعبيه شده است. 4 پلکان سنگي در 4 کنج
حياط اين قسمت را با بام حجرهها يعني حياط فوقاني که همسطح گنبد خانه است ارتباط
ميدهد و يک رشته پلکان ديگر در ميانة ضلع شمالي به سرداب ارتباط دارد. اين سرداب
بهوسيلة هواکشهايي افقي و عمودي به 2 بادکير در 2 قسمت شبستان شمالي راه مييابد و
شبستان بدينسان تهويه و تبريد ميشود. در پارهاي از اوقات اختلاف درجة حرارت
سرداب با حياط فوقاني به 20 تا 25 درجة سانتيگراد ميرسد.
3. مقصوره يا گنبدخانه: گنبدخانه بر روي پاية عظيم، پيراموني يک هشتضلعي، بنا
گرديده و گنبدي 2 پوش با دهانة داخلي 20/10 متر آن را پوشانده است. گرداگرد اين
گنبدخانه رواقهايي به هم پيوسته با پوششي به شکل طاق و تويزه و عرقچين ايجاد شده
است. طرح زيربناي اين قسمت از مسجد (شامل گنبدخانه و رواقهاي اطراف و ايوان اصلي)
مستطيلي نزديک به مربع با ابعاد حدود 30×28 متر است. گنبد به صورت 2 پوستة جدا از
هم ساخته شده، ارتفاع داخلي گنبد (کف تا زير سقف) حدود 21 متر و ارتفاع خارجي از کف
مقصوره تا نوک گنبد خارجي حدود 5/26 متر است. در ارتفاع حدود 6 متري از کف مقصوره
درگاههايي بر بالاي وروديهاي هشتگانه ساخته شده که در جانب ايوان به يکديگر
ارتباط مييابند. زير اين قسمت کتيبهاي حاوي سورة «فتح» به خط ثلث برجسته از گچ
گرداگرد داخل گنبدخانه را ميپوشاند که در پايان آن تاريخ 1264ق خوانده ميشود. در
3 ضلع ايوان ورودي اين مقصوره و در طراز کتيبة گچبريِ داخلي، کتيبهاي از کاشي
خشتي به خط ثلث سفيد بر زمينة لاجوردي نصب شده، مشتمل بر سورة اَلنَّبَاْ، در
حاشيههاي بالا و پايين آن کتيبهاي ديگر حاوي مرثية هفتبند محتشم کاشاني به خط
سُرمهاي بر زمينة طلايي نصب گرديده که در ميانة آن جملة «عمل کاتبالحروف محمدحسن
1263» نگاشته شده است. همسطح با اين کتيبهها و در 2 طرف جرزهاي ايوان جلو مقصوره،
اطاقهاي گوشواره تعبيه گرديده که هم از رانش جرزهاي اصلي ايوان جلوگيري ميکند و هم
فضايي مفيد براي استفادة مدرّسان و طلّاب مدرسه پديد ميآورد. به احتمال بسيار اين
اطاقهاي گوشواره قبلاً داراي ارسي با 3 لنگه درِ چوبي بالارو بوده که اکنون موجود
نيست و به جاي آنها در هر اطاق 3 درگاه باز با قوس نيمدايره و بدون پنجره ديده
ميشود. در ارتفاع 11 متري از کف مقصوره (گنبدخانه)، در جايي که سرح 8 ضلعي
مستقيماً تبديل به 24 ضلعي و سپس دايره ميگردد، در بالاي يک رديف قطار گچي، 24
دهانة مساوي (پرواز) ايجاد شده که يک در ميان پُر و خال است؛ از 12 پرواز که به
صورت روزنهايي باز ساخته شده، نور و هواي کافي به داخل محوطة گنبدخانه ميرسد.
بالاتر از اين 24 قاب مستطيل شکل يا پرواز يک رديف قطار ديگر و سپس گنبد دوپوش برپا
شده است. سطح داخل گنبد زيرين با اندود گچ سفيدکاري شده و مرکز آن با شمسة زيبايي
از نقاشي آبرنگ تزيين يافته است؛ اما پوشش خارجي، گنبدي است از نوع شبدري تند با
نمايي آجري و بيهيچ تزييني از روکش يا کاشي.
سردر و ايوان ورودي شمال گنبدخانه داراي پوششي است شامل يک تَويزه در جلو و نيم
گنبدي که زير پوشش اصلي سقف کاذب آن با رسميبندي آجر و کاشي به صورت مَعْقَلي
حصيري با شمسهاي فوقالعاده زيبا در تيزة آن.
ايوان با يک ورودي اصلي از وسط به مقصوره و 2 راه ارتباطي ديگر از راست و چپ به
رواقهاي طرفين ميپيوندد. 2 قسمت سردر که ميان ايوان و گنبدخانه واقع است با يک
راهرو ارتباطي در نيمطبقه به يکديگر راه مييابند و يک درگاه باز در وسط آن، خارج
را به داخل مرتبط ميسازد. نظير اين درگاه در 3 رف ديگر مقصوره نيز عيناً تکرار شده
است. در همين سطح 2 گوشوارة مقرنس در 2 گوشة ايوان به زيبايي مجموعه افزوده است.
ازارة ايوان با کاشي خشتي 7 رنگ، نماي سرپايههاي 2 طرف با 3 رديف قاب عمودي داراي
دورهاي (قوسهاي) جناغي و پشت بغلها با آجر و کاشي معقلي تزيين يافته است. پشت بغل
(لچکي) نماي ايوان با کاشي به شيوة معقلي آرايش يافته و بر روي پايههاي طرفين
ايوان، 2 گلدستة کاشيکاري شده قرار دارد که علاوه بر کمک به استحکام جرزها و پوشش
ايوان و استفاده از آن براي گفتن اذان به زيبايي مجموعه نيز ميافزايد. در ميانة
اين گلدسته کلمات «الله»، «محمد» و «علي» به خط بنايي معقلي تکرار گرديده و بالاتر
از آن 2 رديف قطار و کاشيکاري معقلي و سپس مأذنه نهاده شده است. يک رديف پلکان
مارپيچ که حول محور ستوني در مرکز و داخل گلدسته دور ميزند پشتبام مسجد را به
انتهاي گلدستهها مرتبط ميسازد.
ضلع جنوبي گنبدخانه به حياطي همسطح با حياط فوقاني منتهي ميگردد. در جنوب شرقي
گنبدخانه نيز حياطي کوچک و مربع شکل و همسطح با گودال باغچه احداث شده است که به
اطاقها و تأسيسات رفاهي مسجد راه دارد. همچنين در خارج از رواقهاي گنبدخانه، در ضلع
شرقي، حياط خلوت کوچکتري، همسطح با حياط فوقاني تعبيه شده که با يک ورودي فرعي و
سر در و هشتي کوچکي به محوطة شرقي مسجد راه مييابد. در بيرون اين قسمت، يعني جبهة
شرقي مسجد، سابقهاً خانقاه و مدرسه و مقبرة خواجهتاجالدين قرار داشته که اکنون از
آن مجموعه فقط مقبره که از بناهاي سدة 9ق/15م است به جاي مانده. ديوارهاي شرقي و
غربي صحن حياط اصلي از جرزهاي آجري و دهانههاي صفههايي به شکل ايوانچه يا طاقنما
(در ارتفاع نيممتري از کف حياط) ترکيب يافته با دورهاي (قوسهاي) جناغي که فقط پشت
بغلها با کاشيکاري معقلي تزيين شده است. بعدها در جانب شرقي بر محور عرضي صحن،
آرامگاه خاندان نراقي به صورت اطاقي شکم دريده خارج از محوطه مسجد بنا گرديد.
4. شبستانهاي چهلستوني: اين مجموعه داراي 2 شبستان چهلستوني است، يکي در جبهة
غربي گنبدخانه که اندک زماني پس از بناي قسمت اصلي ساخته شده و داراي 20 ستون آزاد
و 30 چشمه طاق عرقچيني آجري است که در قسمت شمالي آن راهرو ارتباطي و پلکان پشتبام
و محلي براي وضوخانه قرار دارد؛ و ديگري شبستانِ زمستاني که در جبهة شمالي مسجد و
صحن اصلي حياط واقع است و پايههاي آن قبل از احداث گنبدخانه بر روي پايههاي موجود
بنايي که بر اثر زلزله يا عوامل ديگر ويران شده بود ساخته شده است. اين شبستان
داراي ستونهايي از آجر و خشت و پوشش عرقچيني با گوشهسازي و رسميبندي است که پوشش
آجري عرقچين آن با نقوش هندسي آجر و کاشي تزيين گرديده است. در وسط هر چشمه روزني
با پوشش سنگ مرمر تعبيه شده که از آنها نور طبيعي ملايمي به درون شبستان ميتابد.
اين شبستان يک محراب گچي در وسط ديوار دارد و بهوسيلة يک رشته پلکان به هشتي ورودي
مسجد ميپيوندد که راه ارتباط اصلي آن با خارج مسجد است و بهوسيلة 2 وروديِ ديگر
به حياط مرکزي و صحن گودال باغچه نيز ارتباط دارد. در جانب شمال غربي اين شبستان يک
حياط خلوت، يک حوض و محلي براي وضوخانه احداث شده که با پلکانِ ارتباطيِ ياده شده،
به هشتي ورودي اصلي مسجد متصل ميگردد. اين پلکان و راه ورودي آن اکنون مسدود است.
ويژگيهاي بنا: از خصوصيات بارز بنا معماري ويژة گنبدخانه است که بر روي 8 پاية عظيم
بر پا شده، زيرا در طرح مساجد قديمي ايران ايجاد گنبد بر روي پايههاي آزاد به ندرت
ديده ميشود نتيجة عملي اجراي اين نوع طرح، جريان يافتن هواي خنک در فضاي گنبدخانه
در فصول گرم و تابستانهاي داغ منطقة کويري است. از اينرو در اين مسجد، برخلاف ديگر
مساجد که جبهة جنوب گنبد خانه را به منظور ايجاد محراب مسدود ميکنند و جرزهاي
نسبتاً قطوري ميسازند، جانب جنوب، جنوب شرقي و جنوب غربي آن آزاد و رها بنا شده و
و محراب در ديوار رواقي که گرداگرد گنبدخانه را فراگرفته ساخته شده است. از
ويژگيهاي ديگر، گودال باغچه (حياط تحتاني) است که حوض بزرگ (آبنما) و باغچههاي آن
به طراوت فضا کمک ميکند. با توجه به سادگي و بيپيرايگي اين مجموعه، هيچگونه
زيادهروي در تزيين، بهويژه در کاشيکاري اين بنا به چشم نميخورد. تزيينات اندک
اين مسجد و مدرسه به گچبري، نقاشي، کارهاي چوبي (کندهکاري، گرهچيني، آلت و لقط)،
مقرنسکاري، کاشيکاري رسميبندي و يزديِبندي منحصر ميگردد. يک جفت درِ نفيس (درِ
مدخل اصلي مسجد) که کندهکاري شده و با گرهچيني و گل ميخ تزيين گرديده از ارزش
والايي برخوردار است.
مآخذ: مشکوتي، نصرتالله، فهرست بناهاي تاريخي و اماکن باستاني ايران، سازمان ملي
حفاظت آثار باستاني ايران، تهران 1349ش، صص 268، 269؛ مصطفوي، محمدتقي، آثار تاريخي
تهان، انجمن آثار ملي، تهران، 1361ش، ص 517؛ نراقي، حسن، آثار تاريخي شهرستان کاشان
و نطنز، انجمن آثار ملي، تهران، 1348ش، صص 254-264؛ تحقيقات محلي.
عليرضا همايونفر