لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:283
آقابُزُرْگِ تِهْراني، محمدمحسنبنعليبنمحمدرضابن محسنبنعلياکبر (11
ربيعالاول 1293-13 ذيالحجة 1389ق/7 آوريل 1876-20 فوريه 1970م)، فقيه و کتابشناس
شيعي امامي. در تهران زاده شد. پدر و پدربزرگش از روحانيون اين شهر بودند. جدِّ
بزرگش، حاجمحسن، بازرگان بود و به ياري منوچهرخان معتمدالدولة گرجي، نخستين
چاپخانة ايران را بنياد نهاده بود.
آقابزرگ تحصيلات مقدماتي خود را در مدرسة دانگي آغاز کرد و در مدرسة پامنار و سپس
در مدرسة فخريه (مروي) ادامه داد. ادبيات عرب را نزد شيخمحمدحسين خراساني و
شيخمحمدباقر معزوالدوله، منطق را نزد ميرزامحمدتقي، سطوح اصول را نزد سيدعبدالکريم
مدرسي، سيدمحمدتقي گرکاني و شيخعلينورايلکايي آموخت و اندکي رياضيات نيز نزد
ميرزاابراهيم زنجاني فرا گرفت. همچنين به مطالعاتي در تاريخ ادبيات و رجال حديث
پرداخت.
وي در 10 جماديالثاني 1315ق/6 نوامبر 1897م به قصد ادامة تحصيل به نجف رفت و از
اين تاريخ تا 1329ق/1910م در اين شهر نزد حاجميرزاحسين نوري، شيخمحمدطه نجف،
سيدمرتضي کشميري، حاجميرزاحسين ميرزاخليل، آخوندملامحمّدکاظم خراساني،
سيداحمدحايري تهراني، ميرزامحمدعلي چهاردهي، سيدمحمدکاظم يزدي و شيخالشريعة
اصفهاني به کسب دانش پرداخت. ئر 1329ق/1912م به کاظمين رفت و به منظور تدوين
بزرگترين دايرهالمعارف کتابشناسي شيعي، يعني الذّريعهاليتصانيفالشّيعه به
تحقيق و تتبع پرداخت. چندي بعد به سامرا رفت و و ضمن ادامة کار خود در آنجا، در
مجلس درس ميرزامحمدتقي شيرازي نيز حاضر شد. در 1335ق/1917م به کاظمين بازگشت، دو
سال درآنجا ماند و باز به سامرا رفت. در 1354ق/1935م به نجف بازگشت و به منظور چاپ
الذريعه، چاپخانهاي به نام مطبعهالسعاده بنياد نهاد، اما دولت پادشاهي عراق به
بهانهاي گوناگون مانع کار وي گرديد. شيخجلد نخستين ذريعه را در مطبعهالغري به
چاپ رساند، اما انتشار آن، باز هم درنتيجة مخالفت دولت عراق 6 ماه به تعويق افتاد.
آقابزرگ براي تدوين و تکميل اين دايرهالمعارف به سفرهاي طولاني نيز پرداخت. از
بيشتر کتابخانههاي عمومي عراق و ايران و سوريه و فلسطين و مصر و حجاز و بسياري از
کتابخانههاي عمومي عراق و ايران و سوريه و فلسطين و مصر و حجاز و بسياري
کتابخانههاي خصوصي در اين کشورها ديدن کرد و به بررسي کتب آنها پرداخت. وي در 62
کتابخانه شخصاً کاوش کرد و فهرستهاي بسياري از کتابخانههاي ديگر را نيز مورد
مطالعه قرار داد.
فراهم شدن دايرهالمعارفي مانند الذريعه، آرزوي بسياري از دانشمندان شيعي بود. جاي
خاليِ فهرست آثار نويسندگان شيعي، از مدتها پيش احساس ميشد. در فهرستهاي مشابه از
آثار دانشمندان مسلمان که توسط پژوهشگران ديگر مذاهب تدوين ميگشت. آثار بزرگان
شيعه مورد بياعتنايي قرار ميگرفت، و در همين اواخر جرجي زيدان، اديب مسيحي عرب،
در تاريخ آداباللغهالعربيه، نقش شيعه را در بناي فرهنگ اسلامي بسيار اندک شمرده
بود. اين امر، بر فقهاي شيعه گران افتاد و تني چند از آنان گرد هم آمدند و 3 تن از
ايشان به قصد معرفي دانشمندان اين مذهب و آثار آنان و دفع دعوي باطل جرجي زيدان
وظايفي برعهده گرفتند. شرح نقش شيعيان در علوم اسلامي به سيدحسن صدر واگذار شد و وي
در کتاب تأسيسالشيعهالکرام لفنونالاسلام، به اين کار پرداخت. شيخمحمدحسين
کاشفالغطاء در بيان نادرستيها و لغزشهاي کتاب جرجي زيدان،
گارشِالمراجعاتالريحانيه والنقود والردود را آغاز کرد و آقابزرگ تأليفالذريعه را
برعهده گرفت. سيدحسن صدر همچنين بر آن بود تا نامهاي بزرگان شيعه را در مجموعهاي
زير عنوان وفياتالاعلاممنالشيعهالکرام گرد آورد، اما تنها به اندکي از اين کار،
که به 3 سدة نخستين تاريخ اسلام مربوط ميشد توفيق يافت. آقابزرگ دنبالة کار وي را
گرفت و تدوين دايرهالمعارف رجالي بزرگي را، شامل نامهاي عالمان شيعه، از سدة 4 تا
14ق/10 تا 20م آغاز کرد. وي ابتدا براي اين مجموعه، عنوان کلي
وفياتالاعلامبعدغيبهالامام را برگزيد و چون در مجلدات مربوط به سدة 14ق/20م ذکر
نامهاي علماي زنده را نيز مصلحت شمرد، آن عنوان را به طبقات اعلامالشيعه تغيير
داد.
آقابزرگ از بسياري از محدثين مذاهب گوناگون اجازة نقل حديث يافته است. از اين
جملهاند: ميرزاحسين نوري، سيدمحمدعلي شاهعبدالعظيمي، شيخعلي خاقاني،
شيخمحمدصالح آل طعان بحراني، شيخموسي کرمانشاهي، سيدابوتراب خوانساري، شيخعلي
کاشفالغطاء، سيدحسن صدر، شيخمحمدعلي ازهريمالکي (رئيس مدرسان مسجدالحرام)،
شيخعبدالوهاب شافعي (امام جماعت مسجدالحرام)، شيخابراهيمبناحمدالاحمدي (از
فقهاي مدينه)، شيخعبدالقادر طرابلسي (مدرس حرم شريف) و شيخعبدالرحمن عليش حنفي
(مدرسالازهر). در ميان بازرگاني که از او اجازة نقل گرفتهاند، اين علما شايان
ذکردند: حاجآقا حسين بروجردي، عبدالحسين شرفالدين عاملي، شيخعبدالحسين اميني،
سيدعبدالهادي شيرازي، شيخمحمدرضا آل ياسين، شيخمحمدحسن مظفر، سيدهبهالدين
شهرستاني، ميرزامحمدعلي اردوباري، سيدمحمدحسين طباطبايي، سيدمحمدصادق بحرالعلوم،
سيدشهابالدين مرعشي. آقابزرگ 2 بار ازدواج کرد و داراي 5 پسر و 4 دختر شد. وي پس
از يک بيماري طولاني در نجف اشرف درگذشت و بر طبق وصيتش، در کتابخانة خود که آن را
براي استفادة علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.
مهمترين آثار او از اين قرار است: 1. الذريعه الي تصانيفالشيعه، شامل 26 جلد که
جزء نهم آن در 4 مجلد است، و ميان سالهاي 1357-1397ق/1938-1977م در نجف و بيروت به
چاپ رسيده است. 2. طبقاتاعلامالشيعه، شامل 11 جزء بدين ترتيب:
نوابغالرواهفيرابعهامآت، بيروت، دارالکتابالعربي، 1391ق/1971م؛ الثقاه والعيون
في سادسالقرون، بيروت، دارالکتابظالعربي، 1392ق/1972م؛ الضياءاللامع في
عباقرهالقرنالتاسع، دانشگاه تهران، 1362ش؛ احياءالداثر في مآثر اهلالقرنالعاشر،
دانشگاه تهران؛ روضهالنضره في تراجم علماءالمائهالحاديهعشره، (زير چاپ)؛
الکواکبالمنتشره فيالقرنالثاني بعدالعشره، (خطي)؛ الکرامالبرره فيالقرنالثالث
بعدالعشره، نجف، 1373-1377ق/1954-1958م؛ نقباءالبشر فيالقرنالرابع عشر، نجف،
1373ق، 3. مصفيالمقال في مصنفي علمالرجال، تهران، 1337ش؛ 4. المشيخه، نجف،
1356ق/1938م؛ 5. هديهالرازي اليالمجددالشيرازي، کربلا، 1383ق/1963م؛ 6.
النقداللطيف في نفيالتحريف عنالقرآنالشريف (خطي)؛ 7. توضيحالرشاد في تاريخ
حصرالاجتهاد، قم، 1401ق/1981م؛ 8. تفنيد قولالعوام بقدمالکلام (خطي)؛ 9.
ذيلالمشيخه، نجف، 1355ق/1937م؛ 10. ضياءالمفازات في طريق مشايخالاجازات، (خطي)؛
11. اجازاتالطوسي نجف، 1376ق/1956م، (همچنين در مقدمة تفسيرالتبيان چاپ شده است:
بيروت، داراحياءالتراثالعربي)؛ 13. مستدرک کشفالظنون، يا ذيل کشفالظنون، تهران،
مکتبهالاسلاميه و جعفري تبريزي 1387ق/1967م.
مآخذ: آقابزرگ، تاريخ حصرالاجتهاد، قم، مطبعهالخيام، 1401ق، صص 55-66؛ همو،
الذريعه، 1/مقدمه، 129، 308، 2/70، 428، 3/71، 4/216، 383، 5/8، 7/34، 8/86، 87،
10//26، 27، 51، 11/304، 13/31، 15/127، 128، 130، 146، 202، 18/18، 269، 20/82،
151، 21/504، 130، 24/1، 115، 271، 278، 315، 25/123، 207، 274؛ همو، طبقات
اعلامالشيعه، (القرنالرابع)، بيروت، دارالکتابالعربي، 1971م، مقدمه؛ حکيمي،
محمدرضا، شيخآقابزرگ، تهراني، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، صص 3-28؛ خليلي،
جعفر، موسوعهالعتباتالمقدسه، بغداد، دارالتعارف، 1965م، 2/261-262؛ زيدان، جرجي،
تاريخ آداباللغهالعربيه، قاهره، دارالهلال، 1957م، 2/384؛ عبدالرحيم، محمدعلي،
شيخالباحثينآغابزرگالطهراني، نجف، 1390ق، جمـ ؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپي عربي،
ص 58، 344، 392، 605، 857؛ منزوي علينقي، «الذريعه و آقابزرگ تهراني»، آينده، س 6،
شمـ 3-4، 7-8 (خرداد ـ تير، مهر ـ آبان، 1359ش)، صص 247-253، 588-596.
کاظم بجنوردي
