لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:288
آقا حُسَيْنِ خوانْساري، فرزند جمالالدين، معروف به محقق خوانساري
(1016-1099ق/1607-1688م)، دانشمند، فقيه و حکيم بزرگ شيعي ايراني در دورة صفوي. پيش
از رسيدن به سن بلوغ، به قصد کسب معارف و علوم اسلامي به اصفهان رفت و در مدرسة
خواجهملک که مجمع فضلاي بزرگ آن زمان بود، به تحصيل پرداخت. در اصفهان از محضر
استادان بسياري استفاده کرد و به همين جهت خود را «تلميذالبشر» ناميد که اشاره به
کثرت استادانش داشته باشد. آقاحسين علوم عقلي را نزد ميرابوالقاسم فندرسکي، و علوم
نقلي را در محضر محمدتقي مجلسي تکميل کرد و از وي اجازة روايت گرفت. از استادان
ديگر او محقق سبزواري مؤلف کتاب الذّخيره و حيدربن محمد خوانساري نويسندة
زبدهالتصانيف را نام بردهاند. گرچه در دوران تحصيل گرفتار فقر و تنگدستي بود، ولي
سرانجام به جايي رسيد که شاه سليمان صفوي جبّة گرانبهاي خود را براي او فرستاد و در
يکي از سفرها نيابت سلطنت و رسيدگي به کارهاي کشوري را به وي واگذار کرد. آقاحسين
با وجود جاه و مقام و رفاهي که داشت، همواره پناه بينوايان و تهيدستان بود. او در
دانشهاي معقول و منقول تبحّر داشت و به گفتة افندي اصفهاني «پشتوانة اهل علم» بود
(ص 57). وي در آغاز به کلام و فلسفه گرايش داشت، ولي بعدها به فقه و اصول گراييد و
در اين رشته معروف شد و رياست علمي و مذهبي زمان بر او مسلّم گرديد. خوانساري
گهگاه به عربي و فارسي شعر ميسرود و منشآت زيبا به هر 2 زبان پديد ميآورد.
وي در هر 2 رشتة معقول و منقول تدريس ميکرد و به همين جهت به «استادالکل فيالکل»
معروف گشت. شاگردان و تربيتشدگان او، که خود از اعلام فقه و حکمت به شمار
ميرفتند، عبارتند از: 2 فرزندش آقاجمالالدين محمد مُحَشّي شرح لمعه و
آقارضيالدين محمد، محمدصالح خاتونآبادي که مدت 20 سال در خدمت او تلمذ کرد،
ملاميرزاي شيرواني شارح و محشّي معالمالاصول، شيخجعفر قاضي، سيدنعمتالله جزايري،
محمدبن عبدالفتاح تنکابني معروف به «سراب» عليرضا شيرازي که شاعري فاضل بود و
«تجلّي» تخلص ميکرد و نيز ميرزا عبدالله افندي، مؤلف رياضالعلماء که به گفتة خود
شرح اشارات را نزد او خوانده است.
آثار: آقاحسين خوانساري نويسندهاي پرکار بود و آثاري فراوان از خود به يادگار
گذاشت. نوشتههاي او را ميتوان به 3 دسته تقسيم کرد:
الف ـ آثار چاپي: 1. مشارقالشموس في شرحالدروس. شرحي است بر کتابالدروس نوشته
شهيد اول ابوعبدالله محمدبن مکي عاملي (734-784ق/1334-1382م). اين کتاب ناتمام است
و آقاحسين موفق نشده است از شرح مبحث اخبار ائمه و گفتارهاي فقيهان امامي در هر
مبحث (غروي حايري، 1/235)؛ و به گفتة صاحب روضاتالجنات از لحاظ کثرت تحقيقات
کمنظير است (2/352). اين کتاب 2 بار در 1305 و 1311ق/1888 و 1893م در تهران چاپ
شده است؛ 2. تعليقه بر حاشية محقق سبزواري. تهران، 1317ق/1899م؛ 3. الرساله في
مقدمهالواجب، ايران، 1317ق/1899م.
ب ـ آثار خطي: حاشية اشارات؛ حاشيه بر الهيات شفا؛ رسالة اجماع؛ انشاء دربارة حرمت
شراب؛ انشاء در تعريف بهار؛ تعريف سخن؛ رساله در خمس؛ حاشيه بر شرح تجريد؛ حاشيه بر
مطول؛ شبهة طفره؛ حل شک در تقسيم جسم تا بينهايت؛ حاشيه بر محاکمات؛ حاشيه بر
مختصرالاصول؛ فايده دربارة علم باري تعالي و جز اينها. آثار خطي او بهطور
گستردهاي در کتابخانههاي ايران موجود است و کمتر کتابخانهاي است که چند اثر از
او را نداشته باشد. ازجمله ميتوان اين کتابخانهها را برشمرد؛ مرکزي دانشگاه
تهران، ملي تهران، ملي ملک، خانقاه نعمتاللهي، سپهسالار (سابق)، شوراي ملي (سابق)،
رشت، آخوند (همدان)، وزيري (يزد)، فيضيه، آيتالله مرعشي (قم)، جامع گوهرشاد،
آستانقدس، دانشکدة ادبيات (مشهد).
ج ـ آثار منسوب: المائدهالسليمانيه، به فارسي، در خوردنيها و نوشيدنيها براي
شاهسليمان صفوي؛ ترجمة صحيفة سجتديه به فارسي؛ رساله در جبر و اختيار؛ جواهر و
اعراض؛ شرح کافية ابنحاجب؛ شرح هيأت فارسي قوشجي؛ رساله در شبهة ايمان و کفر؛
رساله در شبهة استلزام؛ رساله در تشکيک؛ ترجمة کتاب نهجالحق علّامة حلّي به فارسي
براي شاهسليمان صفوي؛ تفسير سورة فاتحه؛ حاضيه بر شرح حکمةالعين.
مآخذ: آخوند همدان، فهرست خطي، صص 101-102، 187، 228؛ آستانقدس، فهرست، 5/614-615،
6/49-50، 9/303-304؛ آصفيه، فهرست خطّي، 3/476؛ آقابزرگ، الذريعه، 4/126، 6/67-68،
110-111، 192، 7/19، 8/299-230، 10/196-197، 21/21، 201، 22/106، 23/23، 25/137؛
آيتالله مرعشي، فهرست خطي، 1/242-243، 4/210؛ افندي اصفهاني، عبدالله،
رياضالعلماء، قم، مکتبه آيهاللهالمرعشي، 1401ق، امين محسن، اعيانالشيعه، بيروت،
دارالتعارف، 1403ق، 6/148-150؛ اهدايي مشکوه، فهرست خطي، 3/228-229، 242-243؛
برکلمان، ذيل، 2/590؛ بغدادي، اسماعيل پاشا، ايضاحالمکنون، استانبول، 1364ق،
2/485؛ همو، هديهالعارفين، استانبول، 1951م، 1/324؛ تنکابني، احمد، قصصالعلماء،
تهران، 1364ق، ص 265؛ جامع گوهرشاد، فهرست خطي، 1/108-109؛ 4 کتابخانة مشهد، فهرست
خطي، 1/266، 363؛ حر عاملي، محمدبن حسن، املالآمل، بغداد، مکتبهالاندلس، 1385ق،
2/101؛ حلبي، علياصغر، تاريخ فلاسفة ايراني، تهران، زوار، 1361ش، صص 556-557؛
خانقاه نعمتاللهي، فهرست خطي، ص 199-200؛ خوانساري، محمدباقر، روضاتالجنات،
بيروت، دارالکتبالعربيه، 1390ق؛ دانشکدة ادبيات مشهد، فهرست خطي، صص 226-227؛ 2
کتابخانة مشهد، فهرست خطي، صص 710، 711، 723؛ سپهسالار (سابق)، فهرست خطي
4/182-183، 238؛ شوراي ملي (سابق)، فهرست خطي، صص 432، 5/104-108، 166-174،
192-197، 6/20-21، 7/353، 9 (1)/420، 9 (2) 514-515، 11/245-246، 12/21-22، 110،
117، 13/200-201، 19/332؛ غروي حايري، محمدعلي، جامعالرواه، بيروت، دارالاضواء،
1403ق؛ فيضيه، فهرست خطي، 1/85، 246؛ قمي، عباس، فوائدالرضويه، تهران، 1327ش؛
کتابخانة رشت و همدان، فهرست خطي، صص 1111، 1313، 1359؛ کتابخانة مرکزي، فهرست خطي،
7/91، 480، 610، 8/153، 375، 554، 601، 610، 616، 9/1191، 1215، 1363، 1401، 1411،
11/2296، 13/3350-3351، 14/3676؛ کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد، فهرست خطي،
16/339-340، 342-334، 354، 359، 425، 430، 574، 645، 648، 17/124، 524؛ کحاله،
عمررضا، معجمالمؤلفين، بيروت، داراحياءالتراثالعربي، 4/48؛ مامقاني، عبدالله،
تنقيحالمقال، نجف، 1352ق، 1/323؛ مدرس، محمدعلي، ريحانهالادب، تبريز، 1346ش،
5/239؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپي عربي، 193، 294-295، 452، 476، 845؛ ملي تهران،
فهرست خطي، 7/81، 311، 8/99، 145-146، 385، 9/18، 10/576؛ ملي ملک، فهرست خطي، 224،
244؛ نوري، ميرزاحسين، مستدرکالوسائل، تهران، المکتبهالاسلاميه، 1382ق/3/384-385،
408؛ وزيري يزد، فهرست خطي، 1/182-183، 2/569، 4/1317، 1405.
صمد موحد
