لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:350
آلِ ابيجَراده، خانداني علمي و سياسي از سدة 1-7ق/7-13م در عراق و حلب. اين خاندان
شاخهاي از تيرة معروف عرب عدناني و از قبيلة «بني عُقيل» است و اين قبيله مدّتي در
سرزمين عراق و عربستان حکومت کرده است. آل ابيجراده منسوب است به ابيجراده
عامربنصَعْصَعَه؛ امّا شهرت اين خاندان بيشتر مديونِ محمّد پسر او و صحابي امام
علي(ع) است. گفته شده است که افراد اين خاندان در روزگار پيامبر(ص) جملگي از حافظان
قرآن بودهاند و ياقوت ميگويد: من در حلب از هر کسي در اين مورد پرسش کردم صحّت آن
را گواهي داد (6/18، 19). مورخان، آل ابيجرادة حلبي را حنفي دانستهاند، امّا در
برخي از متون شيعي آنان را شيعه شمردهاند (امين، 9/392؛ قمي، 1/35). اينان
استدلالِ چندان روشني براي اثبات ادّعاي خود ارائه نکردهاند جز اينکه شيعي بودن
نياي بزرگ اين خاندان، محمدبنابي جراده، را به فرزندان و نوادگان و نبيرگان او تا
سدة 7ق/13م تعميم دادهاند و نيز گفتهاند که اصولاً اهل حلب تا سدة 6ق/12م غالباً
شيعي بودهاند (همانجا). اما حنفي بودن آنان روشنتر است. اينکه منصب قضاوت حنفي شهر
حلب و پيرامون آن از سدة 4 تا 7ق/10 تا 13م غالباً به عهدة فقهاي نامدار اين خاندان
بوده و برخي از اينان آثاري در فقه حنفي پديد آوردهاند و همچنين شهادت مورّخاني از
قبيل آثاري در فقه حنفي پديد آوردهاند و همچنين شهادت مورّخاني از قبيل ياقوت حموي
(574-626ق/1178-1229م) دربارة مذهب چند تن از شخصيتهاي اين خاندان، حنفي بودنِ آل
ابيجرادة حلبي را قابل قبول ميسازد. از احوال اين خاندان و شخصيتهاي بنام آن و
نيز از چگونگي تحوّلات مذهبي، فکري، سياسي و اجتماعي اينان در طي 6 سده اطّلاع
دقيقي در دست نيست. مفصّلترين و کهنترين سند در اين مورد گفتههاي ياقوت است که
در معاصر کمالالدين عمر، آخرين شخصيت برجستة اين خاندان و پدر او احمدبنهبهالله،
در اواخر سدة 6ق/12م و اوال سدة 7ق/13م، بوده و مطالبي که از کمالالدين شنيده نقل
کرده و به خصوص از کتاب او الاخبارالمُستفادهفيذکر بنبابي جراده در تدوين احوال
اين خاندان بهره برده و پس از آن ديگر محققان و مورخان غالباً همان مطالب را با
اندکي کاست و فزود، ياد کردهاند. به گفتة ياقوت و به روايت کمالالدين عمر،
فرزندان و نوادگان محمدبنابي جراده ابتدا در بصره (محلة بنبعُقيل) ساکن بودهاند.
نخستين کس از اينان که به علت شيوع بيماري طاعون در بصره، به شام و حلب مهاجرت کرده
و در آنجا ساکن شده است، موسيبنعيسيبنعبداللهبنبنمحمدبنعامر ابيجرادة
بازرگان، پس از سدة 2ق/8م، بوده است. آل ابيجرادة حلب از طريق فرزندان موسي و
عبدالله و هارون پديد آمد. هارون (د 340ق/951م) نخستين کسي است که در روستاي
«اُورِم کبري» پيرامون شهر حلب زمين خريد و پس از آن فرزندش زُهَير املاک بسياري را
خريد و همة آنها را وقف کساني کرد که در راه خدا جهاد کنند (ياقوت، 6/26؛ محمدراغب،
4/471). بنبجرادة حلب غالباً در روزگار زنگيان، ايوبيان، مَرداسيان و ناصريان شام
ميزيستند. آنان گاه از خلفاي عباسي بغداد فرمان ميبردند و گاه از ايوبيان و امراي
مصر اطاعت ميکردند (ابنعديم، 1/15). در روزگار حاکمان ياد شده، عالمان و فقيهان
بزرگ اين خاندان غالباً منصب قضاوت حنفيِ حلب و امامت جمعه و گاه نيز مناصب سياسي
مانند وزارت را عهدهدار بودند و از اينرو غالب آنان از وجاهت اجتماعي و اعتبار
سياسي و ديني و از زندگي باشکوه و مجلّل برخوردار بودند. به روايت کمالالدين،
شخصيّتهاي علمي و سياسي فرزندان هارون اينانند:
1. ابوالفضل عبدالصمدبنزهيربنهارون (ح 320-ح 390ق/932-1000م)، فقيه و محدّث. وي
در حلب نزد ابوبکر محمدبن، حسين شيعي و ديگر عالمان درس خوانده است. بسياري از
راويان، از آن ميان پسر برادرش ابوالحسن احمد و مشرقالعابد، از او روايت کردهاند.
وي فرزندي نداشته است (ياقوت، 6/26).
2. ابوجعفر يحييبنزهير، از تاريخ تولد و مرگ او چيزي نميدانيم. ظاهراً وي نخستين
کسي است که به «عديم» شهرت يافته و پس از آن فرزندانش «بني عديم» نيز خوانده
شدهاند، امّا کمالالدين اولين کس از اين خاندان را که عنوان «عديم» يافته، قاضي
هبهاللهبناحمد (نوة يحيي) دانسته است (ياقوت، 6/19). علت اين نامگذاري دانسته
نيست. ياقت ميگويد: من سبب آن را از کمالالدين پرسيدم و او اظهار بيخبري کرد و
گفت اين عنوان جديد است و در قديم به نياکانش گفته نميشده است. وي افزود: وي
افزود: گويا قاضي هبهاللهبناحمدبنيحيي، با وجود ثروت بيکران، همواره در اشعار
خود از تنگدستي و ستم روزگار ميناليده و از اينرو به عديم (تنگدست) شهرت يافته
است (همانجا).
3. ابوالحسن احمدبنيحيي (د 429ق/1038م)، فقيه، محدّث و قاضي. در حلب تولّد يافت.
حديث را فرا گرفت و نزد قاضي ابوجعفر محمدبناحمد سمعاني (يا سمناني) قاضي حلب، فقه
را آموخت و پس از آن قاضي شهر حلب گرديد. او نخستين کس از آل ابيجراده است که به
منصب قضا دست يافت (ياقوت، 6/26-27؛ محمد راغب، 4/471-472؛ صفدي، 8/248).
4. ابوالفضل قاضي هبهاللهبناحمد (413-488ق/1022-1095م)، اديب، شاعر، فقيه، محدّث
و قاضي. حديث را از پدرش آموخت. احتمالاً وي با احمدبنعبداللهبنسليمان معروف به
ابوالعلاء کعرّي (363-449ق/973-1057م) ديدار داشته و از وي بهره برده است. او در
شعر و ادب چيره دست بود و با فصاحت و بلاغت شعر ميسرد. وي نزد حاکمان آل مرداس
محترم و معتبر بود. در 473ق/1080م، در اوايل حکومت شرفالدوله ابوالمکارم
مسلمبنقريش، به منصب قضاوت حلب گمارده شد و تا آخر عمر اين مقام را عهدهدار بود.
نزد محمودبننصربنصالحبنمرداس از وي سعايت شد، ولي محمود نکوهش بدخواهان را
نشنود و از اينرو هبهالله ضمن سرودن شعري او را ستودو سپاس گفت (يافوت، 6/28-30؛
محمد راغب، 4/473-475).
5. ابوغانم محمدبنهبهالله (446-518ق/1054-1124م)، قاضي، فقيه و محدّث. از پدر و
ديگر عالمان دانش آموخت پس از مرگ پدر (488ق/1095م) در حکومت تاجالدين دبيس
عهدهدار مقام قضاوت و امامت جمعه در مسجد جامع شهر حلب گرديد. هنگامي که حاکمانِ
مصري، حلب را از زير سلطة خلفاي عباسي بيرون اوردند و ملک رضوان را عزل کردند،
ابوغانم نيز برکنار شد و در 490ق/1097م قاضي زوزنيِ ايراني به جاي وي به قضاوت
گمارده شد، اما پس از چندي ملک رضوان قدرت را به دست گرفت و خطبه به نام خليفة
بغداد خواند و بار ديگر ابوغانم را به مقام قضاوت بازگرداند. در 496ق/1103م به
فرمان خليفهالمستظهر بالله عباسي از سوي عليبندامغاني قاضيِ بغداد نيز به قضاوت
و ديگر کارهاي شرعي گماشته شد. او در حالي که شهر حلب در محاصرة صليبيان بود درگذشت
(ياقوت، 6/29-30؛ محمد راغب، 4/475-476).
6. ابوالفضل هبهاللهبنمحمد (499-562ق/1106-1167م)، فقيه، محدّث و قاضي. نخست
حديث و فقه آموخت و در 534ق/1140م، از سوي اتابک زنگيبنآق سنقر قاضي شهر حلب شد و
سپس از زينبي قاضيالقضات بغداد نيز فرمان قضاوت يافت، اما هنگامي که اتابک درگذشت
و فرزندش نورالدين به جاي پدر نشست و کمالالدين محمدبنعبدالله شهر زوري قاضي شام
گرديد، از وي خواستند که خود را در همة کارها نمايندة حاکم و قاضي جديد شام بداند
ولي او نپذيرفت. در اين کشمکش مجدالدينبنالدايه والي حلب نيز جانب حاکم شام را
گرفت. ميان هبهالله و نورالدين نامههايي در اين باره رد و بدل گرديد، اما او
همچنان مخالفت کرد. سرانجام در 557ق/1162م از منصب قضاوت برکنار شد و محييالدين،
فرزند قاضي کمالالدين قاضيالقضات شام، بع قضاوت حلب گماشته شد. در همين سال سفري
به مکّه کرد (ياقوت 6/31-32؛ محمد راغب؛ 4/476-477).
7. ابوالحسن احمدبنهبهالله (542-613ق/147-1216م)، فقيه، قاضي، اديب و شاعر. حديث
را از پدر و ابوالمظفر سعيدبنسهل فلکي آموخت. در زمان نورالدين محمودبنزنگي امام
و خطيب جمعه بود و در روزگار فرزند او اسماعيل، خزانهدار حکومت گرديد. در
575ق/1180م مقام قضاوت شهر حلب را عهدهدار شد، اما در 578ق/1182م به دليل قدرت
يافتن ملک ناصر که شافعي بود (ابنعديم، 1/18) از اين مقام برکنار شد (ياقوت،
6/34-35؛ محمد راغب، 4/479). برخي گفتهاند او به علت شيعي بودن کنازده شد (امين،
8/377). وي پس از آن به مطالعه، تدريس، تحقيق و رسيدگي به اموال و املاک خود
پرداخت.
8. ابوالمکارم محمدبنعبدالملک (د 565ق/1170م)، محدّث، فقيه، اديب و شاعر. در شهر
حلب درس خواند و پس از آن به بغداد کوچيد و در آنجا نزد محمدبنناصر سلامي و ديگران
دانش آموخت و آنگاه به دمشق بازگشت (ياقوت، 6/32-33؛ محمدراغب، 4/477-478). او
اشعار بسياري سروده است و برخي از شعرهاي وي بيانگر شيعي بودن اوست (امين، 9/396).
وي در حلب درگذشت.
9. ابوغانم جمالالدين محمدبنهبهالله (540-628ق/1145-1231م)، فقيه، قاضي و خطاط.
در حلب زاده شد و نزد پدر و عمويش درس خواند و فقه حنفي را از عليالعلاءالغزنوي
آموخت. وي امام و خطيب مسجد جامع حلب بود. پس از درگذشت قاضي ابنشهرزوري، در حکومت
اسماعيلبنمحمودبنزنگي، قضاوت شهر حلب به او پيشنهاد شد، ولي وي آن را نپذيرفت و
برادرش ابوالحسن احمد (پدر کمالالدين، ابنعديم) عهدهدار قضاوت گرديد. ابوغانم در
روزگار خود از خوشنويسان و کاتبان بنام بود و به شيوة ابنبرّاب (عليبنهلال، د
413ق/1022م) مينوشت. ابوغانم کتابهاي بسياري را با خط زيبا نگاشته است (ياقوت،
6/23-34؛ محمدراغب، 4/478-479). وي مردي پارسا بود و ابناثير که روزگار او را
دريافته، ميگويد: «اگر کسي بگويد در اين روزگار عابدتر از ابوغانم نيست گزاف نگفته
است» (12/505). او در حلب درگذشت.
10. ابوالقاسم کمالالدين عمربناحمدبنابي جرادة عُقيلي حلبي معروف به «ابنعديم»
(588-660ق/1192-1261م)، فقيه، قاضي، مورّخ، اديب، شاعر، خطّاط، حافظ قرآن و
سياستمدار. برخي او را پسر عبدالعزيز و نوادة احمد دانستهاند (زيدان، 3/185؛
ابوالفداء، 3/215)، ولي اين گفته درست نمينمايد. در کودکي خواندن و نوشتن و
مقدّمات علوم و ادب و خوشنويسي را فرا گرفت و پس از آن حديث را از پدر و عمويش
ابوغانم و برخي ديگر آموخت (امين، 8/378). آنگاه در حلب، حجاز، عراق، شام و فلسطين
علوم ديگر مانند فقه را فرا گرفت. در تعليم و تربيت او جز پدر، استاداني مانند
عمربنمحمد طَبَرْزَد (515-607ق/1121-1210م)، افتخارالدين عبدالمطلب هاشمي (د
616ق/1219م)، ابنطاووس (د 673ق/1274م)، تاجالدين ابواليمن زيدبنحسن کِندي (د
613ق/1216م)، بهاءالدين يوسفبنراقع قاضي حلب و در بغداد عبدالعزيزبنمحمود
ابناخضر، نقش بيشتري داشتند (ابنعديم، 1/29-30). او در روزگار خود از عالمان بنام
و در بيشتر دانشها توانا بود. در حديث شناسي و تاريخ استاد بود. در خط و کتابت چيره
دست بود و بود و انواع خط بهويژه نسخ را به زيبايي مينوشت (زيدان، 3/185). هنگامي
که نوشتههاي او انتشار يافت، آوازة آن در همه جا پيچيد. يکبار نوشتهاي به خط او،
که از روي خط ابنالبواب تقليد شده بود، به عنوان خط ابنبواب روزگار خود از چنين
ارزش و اقبالي برخوردار نبود (ياقوت، 6/42). عالمان و اديبان و محدّثاني چند در
حوزة درس کمالالدين پرورش يافتند که از آن ميان ميتوان به چند تن اشاره کرد:
فرزندش عبدالرّحمن (د 695ق/1296م)، ابنمسدي اندلسي (د 663ق/1264م) که به هنگام
اقامت کمالالدين در حجاز از او درس آموخت، اين حاجب جمالالدين عثمان
(570-646ق/1174-1248م) و عبدالمؤمن دِمياطي (د 705ق/1305م) (ابنعديم، 1/30).
کمالالدين يکبار در 603ق/1206م و بار ديگر در 608ق/1211م به بيتالمقدس و دمشق
سفر کرد و با عالمان و بزرگان آن ديار ديدار و گفت و گو کرد و بازگشت. در
610ق/1213م در سن 22 سالگي کتابالدراريفيذکرالذراري را نگاشت و آن را به ملک
ظاهر حاکم حلب به مناسبت تولّد فرزندش عزيز، اهداء کرد. در 28 سالگي، در مدرسة
«شادبخت» که از مدارس مهم حلب بود، به تدريس پرداخت و در آن سنين تسلّط او بر دانش
و توانائيش در تدريس ماية اعجاب و تحسين گشت. او کتاب ضوءالصباحفيالحثَ
عليالسماح را نگاشت و به ملک اشرف تقديم کرد و ملک به خاطر زيبايي خط آن وي را
نواخت و خلعت بخشيد (امين، 8/378). مدّتي نيز منصب قاضيالقضاتي حلبذ را عهدهدار
بود. درحدود 639ق/1241م مدرسهاي بزرگ بنياد نهاد (ابنعديم، 1/24). گويا
کمالالدين عالم و فقيهي آزادانديش بوده است. او در روزگار خود، به رغم وجود
تعصّبهاي سخت، گستاخي نشان داد و و کتابي در دفاع از ابوالعلاء معرّي نوشت و اين در
حالي بود که ابوالعلاء آماج اتّهامات گوناگون گشته بود. ابنعديم نزد پادشاهن و
اميران و خلفاي روزگارش داراي منزلتي بود. از اينرو بارها از سوي ملک ناصر حاکم
شام به عنوان فرستادة مخصوص نزد خليفة عباسي به بغداد رفت (ابنعديم، 1/23). شاعران
بسياري او را مدح گفته و صله دريافت داشتهاند (همانجا). در 657ق/1259م، در استانة
هجوم هولاکوخان مغول به شام، از سوي حاکم اين سرزمين از راه فلسطين به مصرف رفت تا
از او براي دفع يورش مغولان ياري بخواهد. در مصر از او به گرمي استقبال شد و براي
دفع يورش مغولان ياري بخواهد. در مصر از او به گرمي استقبال شد و بر اثر تلاشهاي او
حاکم مصر سپاهي آماده ساخت تا به ياري شاميان بشتابيد؛ اما هولاکو در 658ق/1260م،
پس از کشتار عظيم مردم و ويران کردن شهرها و اباديها، وارد حلب گرديد و ان شهر و
پيرامون آن را ويران کرد. مغولان سپس عازم دمشق و سرزمين فلسطين گرديدند و به حدود
مصر رسيدند؛ اما مصريان آنها را عقب راندند. کمالالدين پس از رفتن مغولان، به شهر
حلب بازگشت اما آنجا را گورستاني متروک و بياباني خاموش يافت و هيچ اثري از
خانههاي خاندان خود نديد. قصيدة ميميّة معروف او، که در اين اوان سروده شده،
ماجراي ويراني و کشتار مغولان را بازگو ميکند (قمي، 1/355). او دل شکسته به مصر
بازگشت و در آنجا به تأليف و تحقيق پرداخت. گفتهاند هولاکو از وي خواست که به حلب
بازگردد و منصب قضاوت را عهده دا شود ولي او نپذيرفت (مقريزي، 1/476). دو سال بعد
وي در مصر درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد 0امين، 8/379-380؛ ذهبي، 3/300). يکي
از علل بلند آوازگي ابنعديم آثار و تحقيقات وسيع وي در موضوعات مختلف علمي، ادبي،
فقهي، کلامي و تاريخي است. 2 اثر معروف او دربارة تاريخ حلب در آن روزگار و پس از
آن از اقبال فراوان برخوردار شد و نزديک به همة مورّخان معاصر وي و سدههاي بعدي از
آنها بهره بردند (ابنعديم، 1/57-58). آثار ابنعديم که برخي از آنها به چاپ رسيده،
بدين قرار است: بغيهالطلبفيتاريخ حلب، در 30 جلد (يافعي، 4/159) يا 40 جلد
(ابنکثير، 13/236؛ ابنعديم، 1/52) يا 10 جلد موجود در استانبول (دايرهالمعارف
اسلام، ذيا ابنعديم)، نخستين اثر در تاريخ حلب (کشفالظنون، 1/291)، به ترتيب حروف
الفباء و در برگيرندة احوال عالمان، حاکمان، سرزمين، مردم و ديگر مسائل جغرافيايي،
سياسي، علمي و مذهبي حلب. جلد اول آن به کوشش ساميالدّهان در مصر چاپ شده است؛
زيدة الحلب من تاريخ حلب، 2 جلد و آن گزيدهاي است از بغيهالطلب که به وسيلة مؤلّف
به ترتيب سال تدوين شده و تا 641ق/1243م را در برميگيرد. اين کتاب در 1234ق/1819م
در پاريس و در 1235ق/1820م دربنو در 1370ق/1951م به کوشش ساميالدّهان در دمشق
چاپ شده و بخشي از آن توسّط باربيه دومنار و قسمتهايي توسط بلوشه به فرانسه ترجمه
شده است (دائرهالمعارف اسلام، 3/395 ذيل ابنعديم؛ زيدان، 3/185)؛
الدراريفيذکرالذراري، در استانبول، چاپ شده است (ابنعديم، 1/41)؛
ضوءالصباحفيالحث عليالسماح؛ الاخبارالمستفادهفيذکر بنبجراده؛ کتابالخط و
علومه و وصف آدابه و اقلامه و طروسه؛ تبريد حرارهالاکبادفيالصبر عليفقدالاولاد؛
الانصاف والتجريفيرفعالظلم والتجري عن ابيالعلاءالمعرّي، چاپ شده است (زرکلي،
5/40)؛ منهاجفيالاصول والفروع عليمذهب ابيحنيفه؛
الوصلهاليالحبيبفيوصفالطيبات والطيب، در برلين موجود است (زيدان، 3/185؛
بغدادي، 1/787)؛ سوقالفاضل، زرکلي نسخة خطي آن را در 2 جلد ديده است (5/40)؛
التذکره، خطي (همانجا)؛ و قصيدهاي در مدح عايشه، موجود در کتابخانة پطرزبورگ
(زيدان، 3/185).
11. محمدبنعمر (635-694ق/1238-1295م)، عالم و فقيه. کتابالرائضفيعلمالفرائض
اثر اوست (ابنابيالوفاء، 2/100).
12. قاضي ابوطاهر عبدالقاهربنعليبنعبدالباقيبنمحمدبنعبدالله (د 463ق/1071م)،
عالم و فقيه (ياقوت، 6/20).
13. ابوالمجد عبداللهبنمحمدبنعبدالباقي (د 480ق/1087م)، لغوي، اديب و شاعر. در
حلب نزد ابو عبدالله حسينبنعبدالواحدبنمحمدبنعبدالقادر قنّسريني درس خواند
(ياقوت، 6/21).
14. ابوالحسين عليبنعبداللهبنمحمدبنعبدالباقي (د 548ق/1153م)، عالم، خطّاط،
اديب و شاعر. او در اغلب دانشهاي روزگارش توانا بود و از پيشوايان ديني و علمي عصر
خود در حلب به شمار ميامد. در 516ق/1122م همراه گروهي از اديبان و عالمان به قصد
حج رهسپار بغداد شد؛ اما ادامة سفر ممکن نشد و به حلب بازگشت. در 531ق/1137م به
موصل سفر کرد و با تاجالاسلام ابوسعيد عبدالکريم ابنمحمد سمعاني، از عالمان آن
ديار، ديدار کرد. کمالالدين عمر نقل کرده است که عليداراي 3 گنجينة کتاب است که
به خط خود نگاشته است (ياقوت، 6/21-22؛ محمد راغب، 4/467-468).
15. ابوعلي حسنبنعليبنعبداللهبنمحمدبنعبدالباقي (د 551ق/1156م)، اديب،
نويسنده، شاعر و خطّاط. نزد پدرش درس خواند و سمعاني کتابت را از او آموخت. انواع
خط را به زيبايي و سادگي مينوشت. نسخ را به شيوة ابنمقله و رقاع را به شيوة
ابنهلال مينگاشت. در حيات پدرش سفري به مصر کرد و با مقامات سياسي آن ديار معاشر
شد و در سپاه يکي از اميران به خدمت مشغول گرديد و در همانجا درگذشت (ياقوت،
6/22-23).
16. ابوالبرکات عبدالقاهربنعليبنعبدالله (د 552ق/1157م)، اديب، شاعر و خطّاط. در
حلب نزد پدرش دانش فرا گرفت. به لطافت شعر ميسرود و به زيبايي خط مينوشت. از
پيشگامان هنر خطاطي به شمار آمده است و بسياري اين هنر را از او آموختهاند. وي نزد
نورالدين محمودبنزنگي داراي مقامي بلند بود و خزانهدار او گرديد (ياقوت،
6/24-25).
مآخذ: ابنابيالوفاء، عبدالقادربنمحمّد، الجواهرالمضيبّهفيطبقاتالحنفيّه، حيدر
آباد دکن، مطبعة مجلس دائرهالمعارفالنظاميه، 1332ق؛ ابناثير، عزالدين، الکامل،
بيروت، 1399ق؛ ابنتغري بردي، يوسف، النجومالزاهره، قاهره، وزارهالثقافه
والارشادالقومي، 7/208-209؛ ابنعديم، عمربناحمد، زيدهالحلب به کوشش ساميالدهان،
دمشق، 1370ق، 1/26؛ ابنعماد، عبدالحي، شذراتالذهب، قاهره، مکتبهالقدسي، 1351ق،
5/303؛ ابنقطلوبغا، زينالدين، تاجالتراجم، بغداد، مکتبهالمثني، 1962م، صص 48،
65؛ ابنکثير، اسماعيلبنعمر، البدايه والنهايه، بيروت 1351ق؛ ابوالفداء، اسماعيل،
المختصرفياخبارالبشر، بيروت، دارالمعرفه؛ امين، محسن، اعيانالشيعه، بيروت،
دارالتعارف، 1403ق، بروکلمان، 1/404-406، ذيل، 1/568-569؛ بغدادي، اسماعيل پاشا،
هديهالعارفين، استانبول، 1387ق، 1/171، 2/138؛ حاجي خليفه، کشفالظنون، استانبول،
1941م 1/292؛ دايرهالمعارف اسلام؛ ذهبي، محمّدبناحمد، العبرفيخبر من غير،
بيروت، دارالکتبالعلميه، 1405ق؛ زرکلي، خيرالدين، الاعلام، بيروت، دارالعلم
للملايين، 1984م، 7/130؛ زيدان، جرجي، تاريخ آداباللغهالعربيه، به کوشش شوقي شيف،
قاهره، دارالهلال، 1957م؛ صفدي، خليلبنابيک، الوافي بالوفيات، به کوشش محمد يوسف
نجم، بيروت، دارصادر، 1391ق، 8/249؛ قمي، عباس، الکني والالقاب، تهران، 1397ق،
1/354؛ کتبي، محمدبنشاکر، فواتالوفيات، به کوشش احسان عباس، بيروت، دارالثقافه،
1974م، 3/126-127؛ کحاله، عمررضا، معجمالمؤلفين، بيروت، داراحياءالتراثالعربي،
1376ق، 7/275-276، 11/76؛ محمد راغب، اعلامالنبلاء، حلب، 1343ق، 2/313-314، 4/464؛
مقريزي، احمدبنعلي. السلوک، قاهره، لجنهالتأليف والترجمه والنشر، 1376ق؛ يافعي،
عبدالله ابناسعد، مرآهالجنان، بيروت، مؤسسهالاعلمي للمطبوعات، 1339ق، 4/158؛
ياقوت حموي، ابوعبدالله، معجمالادياء به کوشش مارگليوث، ليدن، 1913م، 6/45.
بخش معارف
