دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 1

اینجــــا یک کتابخانه دیجیتالی است

با بیش از 100000 منبع الکترونیکی رایگان به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی

دائرة المعارف بزرگ اسلامی - جلد 1

مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی

| نمايش فراداده ، افزودن یک نقد و بررسی
افزودن به کتابخانه شخصی
ارسال به دوستان
جستجو در متن کتاب
بیشتر
تنظیمات قلم

فونت

اندازه قلم

+ - پیش فرض

حالت نمایش

روز نیمروز شب
جستجو در لغت نامه
بیشتر
توضیحات
افزودن یادداشت جدید

آلپميشجلد: 1نويسنده:  
 
 
شماره مقاله:391
















آلْپَميش ، يا آلپميش، قهرمان ازبک داستانها پهلواني حماسي اقوام آسياي مرکزي. نام
وي به صورتهاي گوناگون اما شبيه به هم نزد ازبکها، قزاقها، قراقالباقها ، آلتاييان
(هـ م)، باشقيرها ، تاتارهاي قازان و حتي تاجيکها به رغم تفاوت گويش، ضبط و شناخته
شده است. آلپميش شخصيت اصلي مجموعه‎اي از داستانهاست که به دو بخش جداگانه با دو
موضوع ويژه تقسيم مي‎شود: 1. دست يافتن بر محبوب از راه چيرگي در مبارزه بر حريفاني
از قبيله رقيب. اين قسمت با پيروزي آلپميش و اؤىواج او با برچين دخترعمو و محبوبش و
باز گرداندن او به قبيله پايان مي‎پذيرد. 2. سفر دور و دراز و اردوکشي پهلوان به
قلمرو حکومتي قبيله رقيب با هدفِ کسب افتخار قومي و انگيزه شخصيِ آزاد ساختن عمو و
پدر همسر، و بازگشت پيروزمندانه پهلوان، درست در روزي که قرار است همسر وي بر خلاف
اراده‎اش با غاصب قدرت و مقام پهلوي ازدواج کند (شبيه موضوع داستان اوليس در اساطير
يوناني). اين بخش نيز با کشتن غاصب و دستيابي دوباره آلپميش بر همسر و مقام رهبري
قبيله به پايان مي‎رسد. او در سفر با خطرات بسيار، از آن ميان اسارت هفت ساله در
سياهچالِ خان ستمگر قبيله قالموق ، تيچه خان ، روبه‎رو مي‎شود اما با کمک دختر خان
از زندان مي‎گريزد و به قبيله باز مي‎گردد. افسانه آلپميش نزد ازبکها دستخوش
دگرگونيهايي شده و از آن جمله داستان ويژه‎اي راجع به ماجراهاي يادگار ، پسر آلپميش
تصنيف گرديده است (دايرةالمعارف شوروي).
گرچه روايات روايات گوناگونِ اين افسانه حماسي، هريک رنگ و ويژگيهاي محلّي خاصّ خود
را پيدا کرده است، امّا موضوع اصلي همة آنها يکي است: تلاش مردم براي استقلال،
عدالت، زندگي توأم با صلح و آرمانهاي والاي انساني.
تاريخ سختن اين داستان حماسي به درستي دانسته نيست. بر اساس برخي شواهد تاريخي
تصنيف آن به ميانه قرون 8 تا 11ق/14 تا 17م يعني دوره تاريخي مقاومت اقوام آسياي
مرکزي در برابر فرمانروايان خونتاجي باز مي‎گردد. در اين داستان، کنگرت ، قبيله
الپميش بر ساحل درياچه بيسون در شمال تَرْمَذ (اکنون ناحيه شورخان در جنوب
ازبکستان) زندگي چادرنشيني داشته است. اين قبيله درحدود 905ق/1500م با سپاهيان
سيبک‎خان (855-916ق/1451-1510م) به اين سرزمين کوچيد. در 3 روايت ازبک، قاراقالپاق
و قزاق، الپميش و قبيله او، کنگرت، ازبک خوانده شده‎اند. اين امر گواه بر اين است
که تاريخ داستان پس از فتوحات شيبک‎خان در قرن 10ق/16م است. از سوي ديگر وقايع
داستان در دوره پيکار قبايل مسلمان با طوايف کافر اين منطقه رخ داده است. ژرمونسکي
و ظريف اف معتقدند که در زير روايات کنوني افسانه‎اي کهن‎تر نهفته است که اينک از
ميان رفته و مربوط به دوره‎اي است که کنگرتها در کناره درياچه آرال ساکن بوده‎اند
يا حتي قديم‎تر از ان هنگامي که در حواشي آلتاي زندگي چادرنشيني داشتند. تقريباً
همه روايات اين داستانِ حماسي به شعر است. قطعات به کار گرفته شده و زبان شعري آن
ساده، شامل بندهايي با تعداد ابيات متفاوت (2، 4 تا 10 و 15 بيت) است و کاملاً با
سنت ادبي اين اقوام و شيوه انتقال شفاهي اثر که توسط بخشيان (افسانه سرايان) انجام
مي‎شده، تناسب دارد. مشهورترين روايت از اين داستان، منظومه ازبکي بخشي فاضل يولداش
اوغلي (1872-1955م) است که درازترين روايت از اين داستان و مشتمل بر 000‘14 بند
است. خلاصه اين متن را حامد عالمجان در 1939م در تاشکند منتشر ساخت. سپس خلاصه بخش
نخست اين اثر را درژاوين و کوچتف و بخش دوم را لِف پنکوفسکي به شعر روسي
برگرداندند. اين ترجمه با مقدمه ژرمونسکي در 1944م در تاشکند منتشر شد. ترجمه کامل
اثرِ يولداش اوغلي در 1949 و 1958م در مسکو و 1974م در تاشکند با ترجمه لف پنکوفسکي
به چاپ رسيد. روايات ازبکي ديگري نيز به نقل از ساير بخشيان باقي‎مانده که از آن
ميان تنها روايتِ بخشي بردي در 1969م در تاشکند به چاپ رسيده است.
روايت قزاقي را در 1896م شيخ‎الاسلام اف در قازان به چاپ رساند که فقط بخش دوم
حماسه را شامل بود. متن کامل قزاقي به کوشش ديفايف در 1939م در آلما آتا به چاپ
رسيد که ترجمه روسي آن در 1961م با برگردان مختارعمر خانويچ عوض اف واسميرنوا منتشر
گرديد.
روايت قاراقالپاق اين داستان به نقل از جيه مرادبک ، محمد اف، بخشي اهل تورکول ، که
تنها بخش اول آن به روسي ترجمه شده، در 1901م در تاشکند به کوشش ديفايف به چاپ
رسيد. روايت کامل در 1937م، در مسکو و 1941م در تورکول و تاشکند منتشر شد. دو روايت
منثور نيز از حماسه آلپميش هست که از انِ اقوام باشقيري و آلتايي است و از اصل با
روايات اقوام آسيايي مرکزي تفاوت داد. متن باشقيري به کوشش ديمتريف و با ترجمه روسي
بسونف در 1941م در اوفا منتشر گرديد و روايت آلتايي که قديم‎تر مي‎نمايد، در 1941م
در نووسيبرسک به چاپ رسيد.
متن تاجيک اين داستان حماسي نيز با ترجمه روسي آن در 1959م در شهر دوشنبه با مقدمه
دميدچيک منتشر گرديد.
از اين ميان کتاب آلپميش کار ظريف اف و چيچروف که در 1959م در تاشکند منتشر گرديد،
منبع مفيدي براي بحث پيرامون اين حماسه ملي ات.

مآخذ: دايرةالمعارف اسلام؛ دايرةالمعارف بزرگ شوروي؛ نيز:

Library of Congress, Library of Congress Classification Schedules: Author Lists,
1942-62, p. 75, 1963-67, p. 210, 1973-77, p. 30, 1979, p. 504.
بخش ادبيّات

 





/ 415