دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 1

اینجــــا یک کتابخانه دیجیتالی است

با بیش از 100000 منبع الکترونیکی رایگان به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی

دائرة المعارف بزرگ اسلامی - جلد 1

مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی

| نمايش فراداده ، افزودن یک نقد و بررسی
افزودن به کتابخانه شخصی
ارسال به دوستان
جستجو در متن کتاب
بیشتر
تنظیمات قلم

فونت

اندازه قلم

+ - پیش فرض

حالت نمایش

روز نیمروز شب
جستجو در لغت نامه
بیشتر
توضیحات
افزودن یادداشت جدید

آثار علوي (کتاب)جلد: 1نويسنده: صمد موحد 
 
 
شماره مقاله:76

















آثارِ عُلْوي، رساله‌اي در بيان اسباب و علل وقوع حوادث جوّي و پديده‌هاي زميني به
زبان فارسي، نوشتة خواجه ابوحاتم مظفر بن اسماعيل اَسْفزاري، منجم و رياضي‌دان
ايراني (د ح 515ق/1121م).
ابوحاتم كه كتاب را به مولانا نظام‌الدين فخرالملك فرزند خواجه نظام‌الملك طوسي
اهدا كرده، دربارة سبب نگارش و موضوع آن در ديباچه چنين آورده است: «يكي از علمهاي
نيكو و استنباطهاي عجيب كه قدما و حكما در آن رنج برده‌اند و خوض كرده‌اند، آثار
علوي است كه خبر دهنده بُوَد از حادثه‌هايي كه در هوا پيدا شود، شگفتيهايي كه بر
زمين بود و آن چيزها كه در زمين تولد كند؛ و چون خادم از اين معني خبر داشت، خواست
كه بر حسب توانايي خويش اندرين جنس تأليفي سازد و بر مجلس عالي عرضه كند.»
اين راله مشتمل بر يك مقدمه و 3 مقاله است: مقالة اول دربارة آثار علوي و پديده‌هاي
جوّي است، ولي اسفزاري نام جزء را بر كل هاده و همة رساله را با عنوان مقالة اول
نام‌گذاري كرده است. به گفتة وي، رويدادهاي طبيعي 3 گونه است: «يكي آنكه بالاي زمين
افتد، مانند باران و برف و ژاله؛ ديگر كه بر بسيز زمين افتد، چون چشمه‌ها و رودها؛
سوم كه در زير زمين باشد، چون گوهرها و كبريتها و انواع زاجها». از اين رو، نويسنده
كتاب را در 3 مقاله فراهم كرده است:
مقالة اول، اندر حادثه‌هايي كه از بخار تولد كند در فضاي هوا. اين مقاله 13 باب
دارد و در آن از باران، برف، ژاله، شبنم، رعد، برق، باد، اتش‌سوزي، شهابها،
ستاره‌هاي دنباله‌دار، نيازك، قوس قزح، هاله و صاعقه گفت‌و‌گو شده است. اسفزاري در
باب سيزدهم اين مقاله ضمن توضيح صاعقه به برخي از ديده‌ها و شنيده‌هاي شگفت خود
اشاره كرده است: «ما ديديم به شهر هرات كه صاعقه بر مناره‌اي خورد و آن مناره را به
دو قسم كرد از درازا، و يك قسم به تقريب يك ثلث بود كه از او جدا شد و بيفتاد و آن
قسم ديگر ثلثان برجاي بماند و هر جا كه ]نجاران[ اندر آن مناره چوبي به كار برده
بودند، آن چوب را انفصال گاه سياه شده بود و اثر سوختن بر وي ظاهر گشته.»
مقالة دوم، اندر حادثه‌هايي كه بر روي زمين افتد از دود و بخار. اين مقاله 7 باب
دارد. در آن از چگونگي پيدايش كوهها، نهرها، رودخانه‌ها، چشمه‌ها، زمين‌لرزه، فرو
رفتن آبها در زمين و برآمدن آن از جاي ديگر و نيز تبديل خاك و گِل به سنگ بحث شده
است.
مقالة سوم، اندر حادثه‌هايي كه در زيرزمين افتد. اين مقاله نيز در 7 باب است و ضمن
آن از كيفيت پديد آمدن زيبق (جيوه)، كبريت (گوگرد)، زاج، املاح، و نوشادر سخن رفته
و چگونگي پيدايش «هفت گوهران» يعني فلزات زر، سيم، مس، قلع، آهن، سرب و خارصيني
(روي) توضيح داده شده است.
رسالة آثار علوي نثري ساده و شيوا دارد و در نهايت دقت نوشته شده است. از همين رو
همواره مورد توجه اهل فن بوده و برخي از دانشمندان در نوشته‌هاي خود از آن بهره‌
برده‌اند، از آن جمله: شهمردان بن ابي الخير، معاصر حكيم اسفزاري، كه تقريباً همة
رساله را در كتاب نزهت نامة علايي آورده است؛ محمد بن مسعود مسعودي از دانشمندان
سدة 6ق/13م در رسالة آثار علوي و معرفت عناصر و كاينات الجو؛ غياث‌الدين علي بن علي
اميران حسيني اصفهاني از دانشمندان سدة 9ق/15م در كتاب دانشنامة جهان؛ ميرزا محمد
بن حسن شيرواني از فضلاي روزگار صفوي در رسالة في كاينات الجو و اسباب حدوث الآثار
السفليه؛ ملامظفر جُنابدي از منجمان دورة صفوي در كتاب تنبيهات المنجمين.
رسالة آثار علوي اسفزاري از روي تنها نسخة كامل آن كه متعلق به كتابخانة مركزي
دانشگاه تهران (مجموعة شمارة 2452) است، و چند نسخة خطي ناقص ديگر، به كوشش محمدتقي
مدرس رضوي تصحيح شده و در 1356ش در تهران، بنياد فرهنگ ايران، به چاپ رسيده است.


مآخذ: آثار علوي، پيشگفتار مصحح و مقدمة مؤلف.
صمد موحد

 





/ 415