لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:86
آجودان، اصطلاحي نظامي كه به روزگار قاجاريان از زبان فرانسه به فارسي راه يافت
و در ايران متداول گرديد. اين اصطلاح پس از مسافرت ژنرال كلودماتيو دوگاردان به
ايران (1222ق/1807م) و آشنايي ايرانيان با نظام كشورهاي غرب، احتمالاً به تقليد از
تركان عثماني، در دستگاههاي لشكري و كشوري ايران به كار برده شد. درجة مذكور و به
طريق اولي، آجودان‌باشي (ه م)، در ديوان قاجاريان دگرگوني يافت و بيش از آنچه در
فرانسه معمول بود، به عنوان برخي مناصب اداري (القاب مصطلحه) يا به عنوان مقام و
نشان افتخاري (القاب مُتمحّضه)، داراي اعتبار و اهميت سياسي و نظامي و تشريفاتي و
خانوادگي گشت. ناصرالدين شاه در مدت سلطنت خود چندين آجودان، ژنرال آجودان، آجودان
حضور، آجودان خلوت و آجودان مخصوص داشت كه نام برخي از آنان بدين شرح است: احمدخان
آجودان حضور، مهدي‌خان وزير همايون، سيدمحمد آقا مردك، آقارضا اقبال السلطنه (كه
مقر كارش به آجودانيه معروف بود)، مرتضي قليخان ميرزا ژنرال آجودان حضور همايون،
سيف‌الدوله سلطان محمد ميرزا ژنرال آجودان مخصوص مبارك، عليرضا خان ژنرال آجودان،
ميرزا سيد محمد بقا آجودان. وظايف حكومتي و دربار نامبردگان با مناصب «خلوفت
همايوني» كه عناوين و سمتهاي خاص بود،تداخل بسيار يافت. اين مناصب عبارت بودند از
امين خلوت، امين حضرت، امين حضور، رئيس خلوت همايوني، صديق خلوت، مشير خلوت، ناظم
خلوت، مشير حضور، منشي حضور و جز اينها.
لقب آجوداني بر مقامهاي كشوري نيز اطلاق گرديد و اندك اندك چنان شد كه اختيار يا
اعطاي اين القاب از هيچ رسم و قانون منطقي يا شغلي پيروي نمي‌كرد، حتي «مدرسة
مباركة دارالفنون» نيز آجوداني به نام محمدتقي خان يافت. در شهرستانها هم اين لقب
رواج پيدا كرد: سرتيپ خانبابا، آجودان مخصوصِ آذربايجان بود؛ و لقب نايب آجودان،
نايب آجودان‌باشي نيز در تهران و شهرستانها بر گروهي اطلاق گرديد. به سبب اختلاط
وظايف ديواني در زمان پادشاهي قاجاريان، به‌ويژه در روزگار ناصرالدين شاه، تعيين
دقيق حد و رسم آجوداني امكان‌پذير نيست. اين لقب پس از قاجار هم به گونه‌اي
تشريفاتي در دربار و پاره‌اي سازمانهاي نظامي و كشوري رايج بود.
مآخذ: اعتماد‌السلطنه، محمدحسن خان، روزنامة خاطرات، به كوشش ايرج افشار، تهران،
اميركبير، 1345ش، جم ؛ همو، المآثر و الآثار، تهران، 1306ـ1307ق، ص 230، ضميمه؛
بامداد، مهدي، تاريخ رجال ايران، تهران، زوار، 1347ـ1353ش، 6 ج، جم .
آذرتاش آذرنوش
