مصحف امام على

مقدمه

از بحث انگيزترين موضوعات تاريخ قرآن، بحث درباره مصحف امام على "ع" است. اين موضوع از چند جهت مورد بحث و گفت وگو است؛ از جهتى بحث درباره گردآورى قرآن و آغاز تدوين اين كتاب آسمانى و از جهتى، تاريخچه تفسير و علوم قرآنى. پژوهش گران بسيارى مى خواهند بدانند كه مصحف امام چه بوده و آيا چنين كتابى وجود خارجى داشته و على "ع" نخستين گردآورنده قرآن بوده است. ديگر آن كه آيا اين كتاب تنها نسخه اى از قرآن بوده است يا چيزى مفصل تر از قرآن، و اگر تنها قرآن بوده است، به چه ترتيبى و كيفيتى. آنان برآنند تا بدانند كه مصحف على "ع" به ترتيب نزول گردآورى و تنظيم شده است يا كسى اين مصحف را نديده و تنها گزارشى را نقل كرده است. پرسش ديگر درباره استناد به روايات مصحف است كه آيا چنين رواياتى تنها در منابع شيعه آمده اند يا در منابع اهل سنت نيز نقل شده اند. پرسش هاى ديگرى نيز هست كه آيا ميان كتاب على "ع" و مصحف على "ع" تفاوتى هست و يا اين دو، مجموعه اى يگانه را تشكيل مى دهند؛ حدود دلالت و جايگاه نقل اين روايات كجا است و از آن مهم تر، ويژگى هاى اين مصحف بنابر همين دسته از اخبار چيست.

از آن جا كه خلفاى سه گانه مصحف على "ع" را نپذيرفته اند و اين كتاب هم اينك در دسترس نيست، گروهى قائل به تحريف قرآن شده اند. همين امر، جنجال هايى را درباره چگونگى محتواى مصحف پديد آورده و مباحث كلامى ويژه اى را پى ريخته و شبهه هايى را درباره اصل مسئله و چگونگى آن مطرح ساخته است. پژوهش درباره چگونگى اين مصحف و پاسخ دادن به شبهه ها براى روشن شدن واقعيت بسيار سودمند است.

در آغاز اين بحث مى كوشيم واژه 'مصحف' و پيشينه به كارگيرى آن را در روزگار پيش از اسلام و پس از اسلام توضيح دهيم و آن گاه چگونگى استعمال اين واژه را در روايات بررسى كنيم. سپس مى كوشيم استنادات تاريخى و حديثى مصحف را در منابع شيعى و سنى نشان دهيم و ديدگاه ناقدان و قرآن پژوهان را بازگوييم و به پژوهش نهيم. اما بى گمان، مهم ترين بخش پژوهش در آن جا است كه ويژگى هاى مصحف و جلوه درونى و برونى اش را به بحث مى گذاريم. همچنين، بايسته مى نمايد مقايسه اى ميان مصحف امام و مصحف حضرت فاطمه "س" صورت پذيرد و تفاوت هاى جوهرى آن ها شرح داده شود. در بخشى ديگر به ويژگى هاى مصحف امام على "ع" پرداخته ايم. در اين بخش، افزون بر ارزيابى روايات و استنادات، به شرح واژگان و روايات و تفسير جمله هاى رسيده درباره ويژگى هاى مصحف - به ويژه در مبحث ترتيب نزول - نيازمنديم. در بخشى ديگر از پژوهش خويش، كتاب على "ع" و مصحف على "ع" را با يكديگر مقايسه كرده ايم. از آن جا كه رواياتى بسيار درباره كتاب على "ع" در منابع شيعه و سنى به چشم مى آيد، ويژگى هاى اين كتاب را برشمرده ايم و اين مسئله را مطرح ساخته ايم كه آيا مى توان مصحف على "ع" را همان كتاب على "ع" پنداشت. سرانجام، پايان بخش پژوهش حاضر را به طرح شبهه ها و پاسخ ها اختصاص داده ايم.