بیشترتوضیحاتافزودن یادداشت جدید
سخنى نگويد. در واقع زبان حال دانشمندان اين است كه اگر چه ما از رسيدن به كنه اين موضوع عاجز و ناتوانيم، ولى مايل هستيم، شبحى از آن را در ذهن خود ترسيم كرده، روح تشنه و كنجكاو خود را كمى سيراب كنيم.در آيات قرآن و روايات اسلامى نيز تنها اشارات فشرده اى نسبت به اين مسأله ديده مىشود كه آن هم جز شبح نيمه روشنى در ذهن ترسيم نمى كند و طبيعت مسأله نيز چنين ايجاب مىكند.به هر حال آنچه در اين خطبه شريفه درباره پيدايش جهان آمده است، هماهنگ است با آنچه در خطبه 211 مىخوانيم كه مىفرمايد: «وَ كانَ مِنِ اقْتِدارِ جَبَرُوتِهِ وَ بَديعِ لَطائِفِ صَنْعَتِهِ اَنْ جَعَلَ مِنْ ماءِ الْبَحْرِ الزّاخِرِ الْمُتَراكِمِ الْمُتَقاصِفِ يَبَساً جامِداً ثُمَّ فَطَرَ مِنْهُ اَطْباقاً فَفَتَقَها سَبْعَ سَموات، بَعْدَ ارْتِتاقِها; از قدرت و جبروت و لطايف صنعت بديع خداوند اين بود كه از آب درياى پر امواج و متراكم و متلاطم كه از امواجش سخت به هم مىخوردند، موجود جامدى آفريد و سپس طبقاتى از آن خلق كرد و بعد از پيوستگى، آنها را از هم گشود و هفت آسمان را به وجود آورد».در روايات اسلامى نيز بحث هاى فراوانى در اين زمينه ديده مىشود و غالب روايات با آنچه در اين خطبه نهج البلاغه آمده هماهنگ است با اين تفاوت كه در بسيارى از آنها آمده است، نخست كفهايى بر روى آن آب پيدا شد و از آن كفها بخار يا دودى برخاست و آسمانها را به وجود آورد. (1)ولى همان گونه كه گفته شد اين تعبيرات منافاتى با هم ندارند. چرا كه مادّه نخستين به احتمال قوى گاز فشرده مايع گونى بوده و تعبيراتى مانند آب و بخار و دخان (دود) در مورد مراحل مختلف آن صادق بوده است.اين نكته نيز قابل توجّه است كه تضادّى ميان رواياتى كه مىگويد، اوّلين چيزى1. براى آگاهى بيشتر از اين روايات مىتوانيد به جلدهاى 3، 10 و 57 بحارالانوار (چاپ بيروت) مراجعه نماييد. بيشتر اين احاديث در جلد 57 مىباشد.