برهان بر وجود ذهنى ماهيات اين است كه: ما تصور مى كنيم امورى را كه در خارج هستند، مانند انسان و فرس، به وصف كليّت و صرافت. و حكم مى كنيم بر اين امور به كليّت و صرافت. و ترديدى نيست كه تصورات ما ثبوتى در ظرف وجدان ما دارند و ما بر اين متصورها حكم به ثبوت مى كنيم. پس معلوم مى شود كه آنها موجودند به وجود خاصى. و چون آنها به وصف كليّت و صرافت در خارج نيستند ـ زيرا آنچه در خارج است شخصى است (نه كلى) و مختلط (با ضمايم و عوارض) است ـ پس آنها در ظرف ديگرى كه آثار خارج در آن ظرف مترتب نيست، موجودند. و ما آن ظرف را ذهن مى ناميم.
شرح
يكى از براهينى كه بر وجود ماهيات در موطن ديگرى به نام ذهن، اقامه شده، وجود ماهيت كلى و ماهيت صِرف است. محقق سبزوارى در منظومه «كلّيت» و «صرافت» را دو دليل جداگانه قرار داده، ولى مؤلف فقيد (ره) اين دو را در يك دليل خلاصه نموده است.مقصود از كليت، كلى منطقى است «و هو ما يصدق على كثيرين». آنچه در ظرف خارج، وجود دارد شخصى و جزئى است، مانند زيد و عمرو و بكر. «انسانِ كلى» در خارج يافت نمى شود. در حالى كه ما مى توانيم او را تصوّر كنيم. معلوم مى شود كه در ظرف ديگرى به نام ذهن، وجود دارد. و نيز معلوم مى شود كه ماهيات علاوه بر آنكه در خارج يافت مى شوند (به وصف جزئيت و شخصيت) در ذهن هم موجود مى شوند (به نحو كليّت)، كه تحقق ماهيات در ذهن، همان علم ما به خارج را تشكيل مى دهد و مطلوب ما در اين بحث، همين است.قريب به بيان فوق، تحقق ماهيت به نحو صرافت است. آنچه از ماهيات در خارج، وجود دارند ماهيتهاى مختلطِ با عوارض و ضمايم هستند. مثلا بياض را ملاحظه مى كنيم كه همراه زمان و مكان و موضوع و ماده خود هست. در خارج، بياض در ضمن پنبه و گچ و برف يافت مى شود; يعنى همراه با موضوعات مختلف، لكن «بياضِ صرف» را نمى توان در خارج پيدا نمود. در حالى كه ما مى توانيم البياض را به نحو صرف و خلوص تصوّر كنيم. پس در ظرف ديگرى غير از ظرف خارج به نام ظرف ذهن، موجود است.
متن
وأيضاً نتصوّر اموراً عدميّة غير موجودة فى الخارج، كالعدم المطلق والمعدوم المطلق واجتماع النقيضين وسائر المحالات فلها ثبوت مّا عندنا لاتصافها بأحكام ثبوتيّة، كتميّزها من غيرها وحضورها لنا بعد غيبتها عنّا وغير ذلك. وإذ ليس هو الثبوت الخارجىّ لأنّها معدومة فيه ففى الذهن.
لطفا منتظر باشید ...
