خلاصه، شأن وجود ذهنى حكايت از خارج است، بدون آنكه آثار خارجى بر ذهن مترتّب شود. و اين (عدم ترتب آثار خارج بر ذهن) منافات ندارد با اينكه آثار خودش، مانند آثار كَيْف بر آن مترتب شود. و نيز منافاتى با مطلبى كه خواهد آمد ـ كه صوَر علميّه مطلقاً مجرد از ماده هستند ـ ندارد; زيرا ترتب آثار كيف نفسانى و همينطور تجرّد، حكم صور علميه اند فى نفسه. اما عدم ترتب آثار و حكايتگرى، حكم صور علميه اند در مقايسه با خارج و از اين حيث كه اين صور، وجودات ذهنى براى ماهيات خارجى اند.
شرح
گرچه بر ماهيات ذهنى آثار وجود ذهنى، مانند كليّت و نوعيّت يا آثار كيف نفسانى ـ به حكم آنكه وجودات ذهنيه و صور علميه در نفس، كيف نفس محسوب مى شوند ـ يا حكم به تجرّد ـ به حكم آنكه علوم، مطلقاً اعم از جزئى و كلى و اعم از عقلى و خيالى و حسى، مجرد است ـ مترتب مى شود، اما آثار وجود خارجى بر آنها مترتب نمى شود. اگر ماهيت آتش و يخ در خارج حار و بارد است در ذهن چنين نيست. پس، ماهيت در هر يك از دو وعاء ذهن و خارج آثار خاص به خود را دارد و اين دو نوع، آثار مغاير با يكديگرند. از اينجا اين نكته روشن مى شود كه خارجيّت و ذهنيّت هيچ كدام عين ماهيات نيستند. ماهيت اگر به وجود خارجى موجود شد، خارجى و اگر به وجود ذهنى موجود شد، ذهنى است. و از آنجا كه ماهيت به خودى خود و صرف نظر از وجود، امر اعتبارى است آثار هم چه خارجى و چه ذهنى هيچ كدام از او به تنهايى نيست، بلكه از ماهيتى است كه به وجود خارجى يا ذهنى موجود شده باشد. به عبارت ديگر آثار حقيقةً از آنِ وجودِ ماهيت است، خواه وجود ذهنى باشد يا خارجى.
متن
ويندفع بذلك إشكال أوردوه على القائلين بالوجود الذهنىّ، وهو أنّا نتصوّر الأرض على سَعَتها بسهولها وبراريها وجبالها(1) وما يحيط بها من السماء بأرجائها البعيدة والنجوم والكواكب بأبعادها الشاسعة وحصول هذه المقادير العظيمة فى الذهن، اى انطباعها فى جزء عصبىٍّ او جزء دماغىٍّ من انطباع الكبير فى الصغير، وهو محال.
لطفا منتظر باشید ...
