هر يك از مواد سه گانه تقسيم مى شود به ما بالذات و ما بالغير و ما بالقياس الى الغير، مگر امكان كه امكان بالغير ندارد. مراد از ما بالذات آن است كه ذات با قطع نظر از هرچه غير اوست در اتصاف به آن وصف، كافى باشد. و مراد از ما بالغير آن است كه ذات در اتصاف به وصف، به تنهايى كافى نباشد بلكه متوقف بر غير در اعطا و اقتضا باشد. و مراد از ما بالقياس الى الغير آن است كه اتصاف ـ به وصف ـ در مقايسه با غير به نحو استدعا ـ كه اعم از اقتضا هست ـ باشد.
شرح
مراد از ما بالذات آنطور كه گفته شد معنون شدن ذات است به وصف، بدون تاثير غير. و در ما بالغير ذات به تنهايى در معنون شدن به وصف، كافى نيست بلكه ذاتاً به تأثير غير، نيازمند است. و اين نيازمندى يك حالت نفسى براى آن به شمار مى رود. بر خلاف ما بالقياس الى الغير كه اتصاف به وصف در قياس با شىء ديگر است. به همان صورت كه در ما بالغير اتصاف به وصف، يك حالت نفسى است در ما بالقياس، اتصاف، يك مفهوم نسبى است; يعنى يك مفهوم قياسى است. اين يك فرق بين اين دو. فرق ديگر، در ما بالغير هميشه رابطه علّى و معلولى وجود دارد، اما در مابالقياس الى الغير گاهى رابطه علّى هست و گاهى نيست.
متن
فالوجوب بالذات كضرورة الوجود لذات الواجب تعالى لذاته بذاته، والوجوب بالغير كضرورة وجود الممكن التى تلحقه من ناحية علّته التامّة، والامتناع بالذات، كضرورة العدم للمحالات الذاتية التى لا تقبل الوجود لذاتها المفروضة، كاجتماع النقيضين وارتفاعهما وسلب الشىء عن نفسه، والامتناع بالغير كضرورة عدم الممكن التى تلحقه من ناحية عدم علّته، والامكان بالذات كون الشىء فى حدّ ذاته مع قطع النظر عن جميع ماعداه مسلوبة عنه ضرورة الوجود وضرورة العدم.
لطفا منتظر باشید ...
