نقد مجموعه ي آثار فارسي شيخ اشراق به روايت دكتر داوري

مجموعه ي آثار فارسي شيخ اشراق به تصحيح و تحشيه ي دكترسيدحسين نصر در عداد « گنجينه ي نوشته هاي ايراني » قسمت ايران شناسي انستيتوي پژوهشهاي علمي در ايران چاپ و منتشر شده است . به همين مناسبت دكتر رضا داوري متفكر و فيلسوف روزگار ما، بر آن نقدي نگاشته كه مي خوايند: (1 )

دكتر نصر مقدمه اي حاوي زندگي و افكار و آثار سهروردي بر كتاب مجموعه آثار فارسي شيخ اشراق نوشته و در آخر مقدمه روش خود را در تصحيح متن آثار فارسي سهروردي شرح داده است . هانري كربن نيز رسالة الابراج سهروردي را كه عنوان ديگرش كلمات ذوقيه است و به عربي تحرير شده به صورت ذيلي بر اين متنها افزوده و در مقدمه ي مفصلي همه ي آثار چاپ شده در اين كتاب را تجزيه و تحليل كرده است . غير از رسالة الابراج كه يك متن كوتاه عربي است و به فارسي نوشته و بعضي ديگر از عربي به فارسي برگردانده شده است .

اساس نظمي كه در ترتيب طبع اين آثار منظور دكتر نصر بوده بيشتر مربوط به مضمون آنها بوده و روشي است كه سهروردي در بيان آثار خود به كار برده است . به اين معني كه كتاب به سه بخش تقسيم شده است : بخش اول شامل رسائل فلسفه و مقصود از آنها : پرتونامه ، هياكل النور، الواح عمادي است .

بخش دوم هشت رساله ي عرفاني است كه عبارتند از: رسالة الطير، آواز پرجبرئيل ، عقل سرخ ، روزي با جماعت صوفيان ، في حالة الطفوليه ، في حقيقة العشق يا مونس العشاق ، لغت موران و صفير سيمرغ .

عنوان سوم ، رسائل منسوب به شيخ اشراق است يعني دو رساله ي بستان القلوب يا روضة القلوب و رساله ي يزدان شناخت .

با نگاه به بخش سوم اين تصور پيدا مي شود كه ممكن است اين دو رساله از سهروردي نباشد اما مصحح محترم در مقدمه ي مشروح خود دلايلي آورده كه به موجب آنها اين دو رساله از سهروردي است و خود به اين امر اطمينان يافته است . مع هذا به قول هانري كربن به خاطر مراعات احتياط علمي ، اين دو رساله را جزو رسائل منسوب آورده است . من نيز در ضمن مطالعه ي اين مجموعه به قرائن و شواهدي برخورده ام كه مؤيد رأي آقاي دكتر نصر است و لااقل مي توان به عنوان دلائل استحساني از آنها ياد كرد. در اينكه آقاي دكتر نصر هم به اين نكات توجه داشته اند ترديدي نيست زيرا ايشان تنها به عنوان يك متتبع و تاريخ دان به كار نپرداخته و اين طور نبوده كه بر حسب تصادف سهروردي را انتخاب كرده باشند. تا آنجا كه من مي دانم آنچه براي دكتر نصر در درجه ي اول اهميت قرار دارد معاني افكار سهروردي است و اگر به ظاهر هم توجه مي شود از آن جهت است كه ظاهر، عنوان باطن است .

از آن مواردي كه گفتيم يك مورد را ذكر مي كنم : در كتاب بستان القلوب (بند 76، ص 393) نويسنده معرفت نفس را بر چند چيز موقوف دانسته است : «اول شناختن قواي چند كه در بدن مركب است . پنج ظاهر و پنج باطن و يكي شهواني و يكي غضبي و قواي چند ديگر چون ناميه و غاذيه و مولده و جاذبه و هاضمه و ماسكه و دافعه ...» اين مطلب را با بند 18 خاتمت كتاب صفير سيمرغ (ص 331) كه بي ترديد اثر سهروردي است مقايسه كنيم : «... و كساني كه خواهند كه كارگاه عنكبوت فروگشايند نوزده عوان را از خود دور كنند از آن پنج پرنده آشكار و پنج پرنده نهان و دو رونده تيز پيدا حركت و هفت رونده آهسته پوشيده حركت ...»

البته مي توان گفت بسياري از حكماي الهي ايران - به خصوص در اين زمينه ها - با هم اختلاف رأي نداشته اند و مانعي ندارد كه دو نويسنده يك مطلب را حتي با عباراتي مشابه بنويسند. به همين جهت وقتي فرض اين است كه اين دو رساله از يك فيلسوف باشد اين گونه موارد را مي توان قرينه اي بر صحت فرض و مؤيد شواهد و دلايل ديگر دانست . اما به نظر من كه اهل تتبع هم نيستم اين مسئله چندان اهميت ندارد كه آيا فلان كتاب از فلان نويسنده است يا نه . آنچه مهم است مضامين اين رسالات است . در اينجا نه مجال آن هست كه به بيان آراء سهروردي كه در رسالات فارسي بيان شده بپردازيم و نه اين كار ضرورت دارد. گمان مي كنم سؤالي كه بايد مطرح شود اين است كه آيا انتشار آثار فلسفي و از جمله آثار شيخ شهيد يحيي بن حبش اميرك سهروردي چه اهميتي دارد يا مي تواند داشته باشد؟

ممكن است گذشته را به صورت بت درآوريم و هر چه را كه از گذشته به دست ما مي رسد در انباني جمع كنيم و اگر كسي از ما پرسيد اين همه به چه درد مي خورد شانه ي خود را بالا اندازيم و بگوييم به ما مربوط نيست . اين وقايع درگذشته بوده و در اين صورت ، الحق كه بت پرستان بدي هستيم زيرا به جاي بت پرستيدن ، خود را به او مشغول كرده ايم و در اين مشغوليت ، عمر گذرانده ايم آن وقت اگر اين آثار يعني انبان معلوماتي درباره ي گذشته به دست مردم امروز برسد كه در بند مسائل روزمره زندگي گرفتارند و عنكبوت وار به دور خويش تار مي تند اي بسا بگويند «اينها همه بيهوده است ». اما هميشه ما در تاريخ نويسي به فراهم آوردن مجموعه ي اطلاعات پراكنده نمي پردازيم و وقتي في المثل آثار حكيمي را طبع و نشر مي كنيم مرادمان اين نيست كه فقط مردمان بدانند كه در قرن ششم حكيمي به نام سهروردي بوده و به فتواي رؤساي شريعت و به فرمان صلاح الدين ايوبي در سن جواني شهيد شده است . ما اينجا با تفكر سهروردي سر و كار داريم و مي دانيم كه زندگي او هم جدا از اين افكار نبوده است . با اين همه وقتي مطابق رسم و شيوه ي متداول فكر مي كنيم اي بسا بگوييم اين درست كه سهروردي در زمان خود مردي بزرگ و متفكر بوده و آراء او باعث شده ك گرد و غبار كدورت بر خاطر ارباب شريعت بنشيند و اسباب قتل و نابودي او فراهم شود اما ما امروز در دوره ي رونق علم و در روز روشن علم چه نيازي به حرفهاي او داريم ؟ مخاطبان او كساني هستند كه در ظلمت به سر مي برند و نمي دانند كه در ظلمتند. وانگهي او باز هم راه ظلمات را به ما نشان مي دهند و مي خواهد مردمان در اين راه بروند تا بدانند كه قبلاً هم در ظلمت بوده اند و ما زماني است كه ديگر از ظلمت نجات يافته ايم ! و بدون رجوع به آثار او و ناخوانده از پيش ، مي دانيم كه او چيز مهمي ندارد كه بگويد و اين از خصوصيات عهد ما است كه اهل آن به مكتب نرفته و كتاب نخوانده و به تجربه آشنا نشده بسيار چيزها مي دانند و با دم زدند از روح علمي (كه مرادشان از علم ، صرف علم حصولي رسمي است ) و انصاف و دقت و وسواس ، جاهلانه حكم بر رد و بطلان امور مي دهند و اين امر عجيبي است . علم جديد نه تنها با غفلت منافات ندارد بلكه حاصل غفلت بشر است . حاصل دوري از وطن اصلي و يار و ديار. اما سهروردي مي خواهد به وجهي ما را به وطن اصلي خويش كه جايي و نامي هم ندارد باز گرداند. يعني ما را از غربت در دنياي مغرب غواسق به وطن مشرق انوار برساند و ما كه بيگانه نسبت به وطن خويشيم گوش نيوشاي سخن او را نداريم .

در زماني كه امر قدسي مطرح نيست و از يادها رفته او با ما از «فايده ي تجريد كه ما را زودتر به وطن اصلي باز مي گرداند» سخن مي گويد و تأكيد مي كند كه « بازگشتن ، اقتضاي سابقه ي حضور مي كند و في المثل به كسي كه مصر را نديده است نمي گويند به مصر بازگرد و زنهار از اينكه از وطن دمشق يا شام يا امثال اينها را مراد كني چه اين همه شهرهاي دنيا وي اند و شارع فرمود حب الدنيا رأس كل خطيئه » به اين ترتيب وطني كه او مي گويد عالم حقيقت است و بشر از اين وطن دور شده و حّتي آن را فراموش كرده است . آيا نظر كردن در آثار سهروردي مي تواند ما را ياري كند كه از اين سفر دراز خود به مغرب تاريك جهل ، عزم بازگشت و ديدار وطن كنيم ؟ و اين بسته به آن است كه چگونه آثار او را بخوانيم ؟ اگر سهروردي را مي خوانيم كه به ظاهر كلام او علم پيدا كنيم و به همين هم اكتفا مي كنيم اي بسا كه حتي قدمي براي نجات از غربت و اسارت از « چاه قيروان » برنمي داريم . زيرا بسيار كسان را مي بينيم كه به علم حصولي عالم به افكار فيلسوفان و عارفان هستند حال آنكه اهل تفكر و عرفان نيستند، عالمان فلسفه و عرفانند. اينان فقط اهل علم و اطلاع اند. آتش در دل و جانشان نيست و بالطبع در هيچ جان و دلي آتش نمي زنند. نحوه ي تفكرشان هم فرقي با نحوه ي تفكر متداول ندارد. يعني اين عالمان هم مطابق رسم متعارف و معتاد فكر مي كنند. اينان خامانند و تا حال آن پخته اي را كه در عنفوان جواني شهيد راه تفكر و عشق شد در نيابند هيچ از او در نيافته اند .

نمي دانم آنچه گفتم خطاب به كيست و باز نمي دانم آيا در اين زمانه اصلاً مجال و فرصت پرداختن به فكر و متفكران به نحو جدي هست يا نه ؟ اين قدر مي دانم كه آشنايي به فلسفه با تحصيل علوم و معارف ديگر اين تفاوت را دارد كه در راه تفكر و دل بستن به آن كساني مي توانند به صدق گام بگذارند كه بيشتر درد بجويند و كمتر در جستجوي درمان باشند .

در كار دوم ، يعني در اشتغال به علم به معني جديد كلمه ، اين امر كاملاً معكوس است . در اين راه بيشتر درمان مي جوييم و از درد مي پرهيزيم و اگر كسي خلاف اين بگويد و عمل كند راه روانشناسي را نشانش مي دهيم و حالا كه غافل از هر راه ديگر ندانسته در اين راه مي رويم چگونه سهروردي را بخوانيم ؟ اين درست است كه ما بي دردانيم و درد نمي جوييم اما يك روز كار اين بي دردي به جايي مي كشد كه احساس مي كنيم داريم خفه مي شويم . آناتي پيدا مي كنيم كه در آن آنات و دمها، ياد وطن مي كنيم . يعني صدايي گنگ از درون جان ما برمي خيزد و به ما مي گويد كه اينجا، جاي گم شدن در مبتذلات و عاديات ، وطن تو نيست . شايد در اين دمها و آنات ، سهروردي هم از كساني باشد كه بتواند دست ما را بگيرد تا «از قريه اي كه اهل آن ظالمند با سبكباري خارج شويم » و سعي در قرب به عالم حقيقت (به قول او سعي در وصول به عالم حقيقت ) كنيم . اما اين را به جرئت مي توان گفت كه سهروردي به ما خودآگاهي غربت در زندان مغرب مي دهد و اين خودآگاهي لازمه ي نجات از اسارت است .

بشر امروز در وضع حيراني و سرگشتگي مدام به گرد خويش مي چرخد او راه خانه ي دوست را گم كرده است . بايد آزاد شود تا همچون «ماه كه عاشق سلطان سيارات نوراني آسمان است عرصه ي آسمانها را بپيمايد و با نور خويش تاريكيها را مقهور سازد...» همين نور است كه «نگاهبان زمانها و دهور است و خيرات را بر بسيط زمين مي گستراند... ماه سياح وجود و نگاهدارنده ي نشانه هاي رب ودود است و چون به دنبال معشوق مي رود تيزپاست و در هر منزلي توقف چندان نمي كند تا وقتي كه مقابله نزديك شود. آن گاه اشعه ي مهر، در ذات او منعكس مي شود و او كه مظلم و تاريك بود به استوار خورشيدي روشن مي گردد و آن وقت چون در ذات خود مي نگرد و هيچ جا را خالي از نور شمس نمي بيند اناالشمس مي گويد...» بايزيد بسطامي و حسين بن منصور حلاج به قول سهروردي ، اقمار آسمان توحيدند و زمين ايشان به نور حق روشن شده و آنچه گفته اند زبان حق است و حق گويا به زبان اولياء است . آيا وطن بشر و خانه او همين زندان نيست ؟ اگر هست دريغا كه از آن بسيار دور است و تا به گرد خويش مي چرخد از آن دورتر هم خواهد شد. حالا اگر بتوانيم صداي سهروردي و امثال او را بشنويم شايد درنگ كنيم . صداي سهروردي بانگِ باطنِ ماست و همين بانگ است كه افق تازه اي فرا روي ما مي گشايد. ساده لوحي است كه گمان كنيم اين افق در گذشته ي تاريخي ، به معني تاريخ رسمي و مكانيكي است . اين افق وقتي باز مي شود كه عهدألست را تجديد كنيم ولي به هر حال افق پيش روي ماست .

آيا نبايد از آقاي دكتر سيدحسين نصر سپاسگزار بود كه با علاقه و صميميت ، آثار شيواي فارسي سهروردي را براي ما در يك مجموعه فراهم آورده است كه بخوانيم و با زندگي و انديشه هاي مردي آشنا شويم كه اهل عشق و مرد خدا بود و نشان عشق را در مشايخ شهر خود نمي ديد و از آنجا كه چندان در بيان انديشه هاي خويش پروا و ملاحظه نمي كرد در راه تفكر، شهيد شد .

بي مناسبت نيست يادي هم از هانري كربن بكنيم كه دو مجموعه از آثار سهروردي را قبلاً منتشر كرده اهميت كاري كه اين محققان كرده اند كم نيست و گمان مي كنم هر كس كه اهل فلسفه و دوستدار فلسفه است به خاطر كاري كه كرده اند از آنها ممنون باشد .

1. مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني تهران ، ش 27 (شهريور 1349) ص 365-371 .