يادداشت مترجم - مکه و مدینه نسخه متنی

يادداشت مترجم

مكه و مدينه خاستگاه اسلام اند و كانون هاى پرآوازه وحى و حرم هاى مقدس الهى. نام آيين پرآوازه اسلام در جاى جاى صفحه هاى زرّين تاريخ با نام اين دو شهر، همپاى و همراه است.

از آن روز كه نخستين بانگ دعوت به آيين آسمانى از مكه برخاست و از آن هنگام كه «شهر پيامبر(صلى الله عليه وآله)» مهد بزرگ ترين تمدن الهى انسانى شد تا آن زمان كه دين محمدى مرزهاى جزيرة العرب را درنورديد و در كران تا كران جهان گسترد و از آن روزگارانِ آغازين تا دنياى پرتلاطم امروزين كه در وراى همه دگرگونى هاى خود، از آينده اى درخشان براى آيين توحيد خبر مى دهد، هيچ گاه مكه و مدينه از كانون توجه مسلمانان دور نبوده است.

مكه قبله نماز مسلمانان و مدينه كعبه آمال و آرزوهاى آنان است. دل ها بدان دو كانون وحى پَر مى كشد و ديده ها در انتظار ديدار، لحظه ها را مى شمارد.

در اين ميان، يكى از جلوه هاى اهتمام مسلمانان به اين حرم هاى مقدس، توجه به نوسازى و بهسازى بناها و توسعه اين حرم هاست. اين تلاش خجسته ديرينه اى كهن دارد و نشانه هاى آن را در روزگاران حيات رسول الله(صلى الله عليه وآله) مى توان يافت.

در گذر ساليان و سده ها، اين تلاش ارجمند و اين اهتمام ستودنى استمرار يافته و حاصل آن همه، شاه كارهايى هنرى و بناهايى خيره كننده است كه بر شكوه معنويت اين حرم ها مى افزايد.

پرپيداست كه در اين ميان، اهتمام، توسعه و نوسازى كه در دهه هاى اخير صورت پذيرفته، بسيار شكوهمندتر و گسترده تر مى نمايد.

كتابى كه اينك فرا روى داريد، گزارش جامع از نوسازى ها و توسعه هاى حرم هاى مكه و مدينه در طول تاريخ و به ويژه در دهه هاى اخير است. اين كتاب برگردانى از دو اثر عربى به نام هاى «الكعبة المعظمة و الحرمان الشريفان عمارة و تاريخاً» و «قصة التوسعة الكبرى» است كه به ترتيب، به قلم «عبيدالله محمد امين كردى» و «حامد عباس» تأليف شده است.

در اين كتاب در چهار بخش آگاهى هايى روز آمد درباره عربستان سعودى، كعبه، مسجد الحرام، مسجد النبى و همچنين مكه و مدينه در اختيار قرار داده مى شود.

يادآورى چند نكته در آغاز اين ترجمه شايسته به نظر مى رسد:

1 ـ از آنجا كه كتاب «الكعبة المعظمة و الحرمان الشريفان عمارة و تاريخاً» پس از «قصة التوسعة» و در پايان طرح توسعه به چاپ رسيده، آن را متن پايه قرار داده و آگاهى هايى را كه افزون بر اطلاعات موجود در اين كتاب در قصة التوسعه آمده است در آورده ايم.

2 ـ بدان هدف كه براى خوانندگان برداشتى ملموس تر و عينى تر از توسعه ها و نوسازى ها حاصل آيد، كتاب حاضر به تصويرهايى چند آراسته شده است. بيشتر اين تصويرها، از دو اثر پيشگفته انتخاب شده است.

3 ـ براى دسترسى خوانندگان به آگاهى هاى بيشتر و نيز استنادهاى تاريخى، مجموعه كتاب هاى مورد استناد مولفانِ دو اثر پيشگفته، در كتابنامه در اختيار قرار گرفته است.

4 ـ مترجم بر خود لازم مى داند از جناب حجة الاسلام و المسلمين آقاى قاضى عسكر كه در مراحل مختلف ترجمه و نشر اين كتاب بدان اهتمام داشته اند، از دوست ديرين آقاى حميد رضا شيخى كه زحمت ويرايش اثر را پذيرفته اند و از برادران گرامى محمد رضا مرواريد و على اسدى كه در رايزنى هاى مترجم با آنان بى دريغ همكارى كرده اند و سرانجام از همه عزيزانى كه در صفحه آرايى، حروفچينى و چاپ اثر هنرمندانه تلاش كرده اند، سپاسگزارى نموده، مزد تلاش آنان را از خداى كعبه مسألت كند.

5 ـ برخوانندگان گرامى پوشيده نيست كه انسان خطا كار است و از همين روى خطاهاى احتمالى مترجم را بر او خواهند بخشيد و از راهنمايى و يادآورى دريغ نخواهند كرد.

مقدمه مؤلف

مسلمانان با شمار فراوان خود، كه امروزه از مرز يك ميليارد نفر گذشته و در جاى جاى گيتى در پنج قاره سكونت دارند، همه دلداده نخستين خانه اى هستند كه براى مردم برپا شد. هر روز دل رهسپار زيارت آن مى كنند و پنج نوبت در پنج نماز خود جان در جوى روى كردن بدان مى شويند و هرگاه به سوى كعبه روى مى كنند، شوق و دلدادگى مى افزايند و از اين شوق به وجد مى آيند. همه در اين آرزو كه خداوند حجى يا عمره اى روزيشان كند تا به ديدار آن خانه نخستين بشتابند و سپس ديده به ديدار حرم پيامبر او نورانى كنند. در روضه حرم، آن باغ بهشت، نمازى بگزارند و بر آن بهانه آفرينش كه خدايش در شب مواج به نزديك ترين مقام قرب بار داده است و در فرداى اين زندگى او را دربر خويش جوار دهد، سلامى كنند و صلواتى بفرستند.

بانگ اذانى كه از گلدسته هاى آسمانى مسجد الحرام و از مناره هاى پر فروغ مسجد النبى طنين انداز است و نواى قرآنى كه از اين دو منزلگاه وحى به گوش مى رسد، دلدادگى مسلمانان را صد چندان مى كند و نامسلمانان را نيز به شكوه و عظمت اين كانون هاى معنويت توجه مى دهد. بناهايى كه هر بيننده را خيره مى كند و فراهم كننده بسترى مناسب براى تجلّى هرچه افزون تر معنويت است.

بناهاى مقدس و پر شكوه مكه و مدينه، كه توسعه ها و عمران هاى اخير بر شكوه آنها افزوده، شايسته توجه و دل دادن نويسندگان و دانشوران و تاريخنگاران و تاريخ پژوهان است. نگارنده، هر چند در شمار اين كسان نيست اما خود را در رديف آنان جاى مى دهد. هم از اين روى; چون مجموعه بن لادن ـ كه افتخار اجراى طرح هاى توسعه حرمين را از آنِ خود ساخته ـ از او خواستند در اين باره چيزى بنويسد و چون اين مجموعه از طريق مشاور عالى قدر خود، استاد خلف عاشور، از وى خواستند كتابى در اين زمينه بنگارد تا يادگارى براى تاريخ و سندى ماندگار باشد كه از شايسته ترين كارها و از آنچه به هدف بزرگداشت شعائر الهى و در توسعه هاى عظيم حرم هاى مكه و مدينه بر طبق اخلاص نهاده شده است، سخن مى گويد. پاسخ وى آن بود كه نه فقط چنين درخواستى را مى پذيرد، بلكه در پاسداشت شرف نويسندگى، مى كوشد تا هر چند بخشى از آن همه هست را كه بذل توسعه حرم و توجه به آن شده است، به تصوير كشد.

نگارنده در حالى اين پيشنهاد را پذيرفت كه مى دانست مجموعه بن لادن، پيش از اين، كتابِ گران سنگ ديگرى با نام «قصة التوسعة الكبرى» به قلم استاد حامد عباس منتشر كرده است. اما از آنجا كه انتشار آن كتاب قبل از پايان پذيرفتن عمليات توسعه صورت گرفته، مؤسسه صلاح بر اين دانست كه با پايان گرفتن توسعه، آنچه را پيشتر در اين باره منتشر كرده است تكميل كند.

چون كتاب حاضر در حقيقت نوعى تجديد نظر در محتواى كتاب حامد عباس است و البته افزوده هايى نيز دارد، مناسب مى نمايد با نامى نو، در جامه اى جديد و به قلمى ديگر فرا روى نهاده شود. «الكعبة المعظمة و الحرمان الشريفان عمارة و تاريخاً» نامى است كه نگارنده بر اثر خويش نهاده و اين نه به معناى رويگردانى از قصة التوسعه، بلكه تكمله اى از آن در جامه اى نو است.

هرچند مؤسسه بن لادن با شمار فراوانى از افراد و مؤسسه هاى صاحب نام، در كار تأليف و نشر سر و كار دارد اما به دليل سابقه همكارى هاى نگارنده، كار تأليف و انجام اين كتاب را به او سپرده و نگارنده نيز پاسخى جز پذيرفتن اين افتخار سراغ نداشته است.

با اين همه، افتخار پيشگامى در اين راه، از آنِ استاد حامد عباس است كه نخستين گام ها را در اين طريق برداشته و اثرى درخور اقتباس در اين زمينه پديد آورده است. نگارنده پوشيده نمى دارد كه كتاب او يكى از منابع و تكيه گاه هاى اصلى وى بوده و در بسيارى از مباحث، آنچه عرضه داشته در واقع دنباله كار آن كتاب است. و بهره جستن از آن كتاب تا حد زيادى از سنگينى كار نگارنده كاسته است. از خداى آن استاد براى وى پاداش و ثواب مى خواهم.

در اين مقدمه يادآورى چند نكته لازم مى نمايد:

1 ـ آنچه نگارنده در اين كتاب فرا روى نهاده، نه به اتكاى قدرت و توان خود او، بلكه همه به توفيق و توانايى دهى خداى توانايى است كه چون چيزى را بخواهد و تقدير كند زمينه ها و عوامل آن را فراهم سازد و بنده خويش را بر انجام آن نيرو دهد تا بدين سان آنچه او خود تقدير كرده است، جامه عمل در پوشد و قضاى او تحقق پذيرد. اين گونه است كه خداوند اسباب و زمينه هاى تأليف اين كتاب را براى نگارنده فراهم ساخت و دوستان و يارانى به همدستى و همراهى او برانگيخت، تا كتاب حاضر به جامه وجود درآمد.

با اين همه، اگر در كتاب مايه هاى خللى ديده شود، نه از تقصير، بلكه از قصور و كوتاهى دست نگارنده است.

2 ـ معمولا مجموعه منابع و مآخذى كه هر مؤلفى در كار خود از آنها بهره مى جويد، همان آثارى است كه در موضوع جستار او پيشتر پديد آمده و نزد ما فراهم است. اما درباره موضوع كتاب حاضر آثار و منابع فراوان و گوناگونى وجود دارد كه برخى كاملا اختصاصى است و برخى هر چند عمومى است اما در قالب يك يا چند فصل يا باب، نگاهى به حرمين و تاريخ آنها افكنده است; براى نمونه كتاب هاى حديث، تفسير، تاريخ، ادب و سفرنامه ها، هر چند به لحاظ موضوع عمومى اند اما در جاى جاى آنها دانسته هايى درباره مكه و مدينه و آثار آنها به چشم مى خورد. شايد از همين روى، عمده منابع تحقيق هايى كه در اين موضوع انجام مى پذيرد همسان است.

نكته ديگر آن كه در اين موضوع، غالباً به واقعيت هاى ثابت تاريخى پرداخته و به آمار و ارقامى استناد مى شود كه هيچ نمى توان آنها را تغيير داد يا در آنها تجديد نظر كرد. به همين دليل گاه ممكن است چنين به نظر آيد كه فصل مشخصى از يك كتاب دقيقاً همانند فصلى از يك كتاب ديگر است.

اين تكرار بدان معنا نيست كه مؤلف كتابِ پسين به دستاورد تلاش علمى ديگران دستبرد زده است، بلكه بيش از هر چيز بدان باز مى گردد كه اين واقعيت هاى ثابت تاريخى و اين آمار و ارقام نزد همه يكسان است. با اين همه، نگارنده هر جا متنى را از كتابى ديگر نقل كرده آن را به منبع خود مستند ساخته و اين استناد را يادآور شده است، مگر در جايى كه گزاره اى مشهور و ثبت شده در شمار فراوانى از منابع نقل شده باشد، كه در اين گونه موارد از نسبت دادن آن به يك منبع مشخص خوددارى شده تا مباد خواننده گمان برد آن گزاره تنها در همان منبع آمده است.

3 ـ نگارنده از ذكر نام منابع، در صفحه ها خوددارى ورزيده و براى رعايت اختصار تنها آنها را با شماره رديف اختصاصيى كه به فهرست منابع مربوط مى شود، يادآور شده و آنگاه نام كامل منبع را در آن فهرست آورده است. همچنين در ارجاع حقايق ثابتِ تاريخى و آنچه در چند منبع آمده، يادآور شدن شماره صفحه منبع را لازم نديده و در ساير موارد، شماره جلد و صفحه را يادآورى كرده است.

4 ـ هر چند پاره اى از مباحث اين كتاب; يعنى آنچه به آمار و ارقام و حقايق ثابت تاريخى مربوط مى شود، تكرار به نظر آيد، اما نگارنده كوشيده است نگاهى نو به آنها بيفكند و در چارچوب انديشه اى تازه بدانها بپردازد. افزون بر اين، برخى مباحث مطرح شده در اين كتاب بى سابقه است، كه از آن جمله مى توان به اطلاعات مربوط به ترميم كعبه و نيز بازسازى كامل مقام ابراهيم اشاره كرد.

5 ـ مهمترين هدف اين كتاب آن است كه در درجه نخست سندى تاريخى و در درجه دوم گواهى روشن بر تلاش كسانى باشد كه با چنين كارهايى نام خويش را در تاريخ ثبت كرده اند.

6 ـ در اين كتاب، به تناسب موضوع و نام اثر و براى پرهيز از گستردگى بيش از حد دامنه بحث، تنها تاريخ و توسعه و ترميم هاى مسجد الحرام، كعبه، مسجد النبى و حرم پيامبر(صلى الله عليه وآله) بررسى شده و به تاريخ عمومى مكه و مدينه و همچنين ديگر مكان هاى مذهبى اين دو شهر پرداخته نشده است، مگر نگاه هايى گذرا به برخى از مكان ها يا مباحثى كه جنبه هايى از موضوع بحث كتاب حاضر را روشن مى ساخته است.

7 ـ كتاب در بردارنده تصويرهايى چند است كه هر يك بخشى از حقايق تاريخى را بيان مى كند، بى آن كه به توضيحى افزون تر و يا شرح و تعليقى نياز باشد.

8 ـ نگارنده به اتكاى آمارها، نمودارها و تصويرهاى كتاب، از بسيارى سخن پردازى ها خوددارى ورزيده و از اطناب و پرگويى و يا طرح روايت هاى شبهه آميخته حذر كرده است.

9 ـ در پايان، از همه افراد و مؤسسه هايى كه به هرگونه نگارنده را يارى رسانده اند; يعنى آنها كه انديشه اى را با او در ميان نهاده، تصوير يا لوحه اى به او هديه كرده و يا كارى برايش انجام داده اند، سپاسگزارى مى كند. نام كسان را نياورده ام تا پاداش آنان نزد خداوند دو چندان باشد، چونان كه بسيارى از آنان، خود خواسته اند هيچ نامى از ايشان آورده نشود تا آنچه كرده اند خالص براى خدا باشد. نام مؤسسه ها را نيز نياورده ام; چرا كه به لطف خداوند، ما در فضايى سراسر همكارى و همدلى به سر مى بريم و به توفيق خداوند دست به دست همديگر براى انجام خدمتى كه كار مردم و كشور را به سامان بدارد بسيج شده ايم.

آخرين سخن آن كه خداى را بر آنچه توفيق داده است سپاس مى گوييم.

«بگو كار خويش انجام دهيد كه خدا و پيامبر او و مؤمنان كارتان را خواهند ديد.»