لطفا منتظر باشید ...
جامه كعبه
جامه يا پوشش كعبه، پارچه اى است يك يا چند تكه كه كعبه را در خود جاى داده و هم ديوارهاى آن را از ديده ها پنهان ساخته و هم نوعى تزيين براى اين خانه به شمار مى رود.
در طول تاريخ، بسته به عوامل مختلف اجتماعى و اقتصادى، اين جامه داراى وضعيت هاى متفاوتى بوده است ...
روايت ها در اين باره كه نخستين بار چه كسى بر كعبه جامه پوشاند گونه گون است; برخى مى گويند اسماعيل نخستين كسى بود كه كعبه را داراى پوشش كرد. برخى ديگر مى گويند عدنان بن ادّ، جد اعلاى رسول خدا(صلى الله عليه وآله)، نخستين كس بود. اما آنچه در اين ميان از ديدگاه نگارنده ثابت شده اين است كه تُبّع حميرى، پادشاه يمن نخستين كسى بود كه كعبه را به جامه ستبرى كه راه راه سياه و سفيد بود پوشاند و پس از او بسيارى از كسان در روزگار جاهليت بدين كار اقدام كردند و آن را از وظايف آيينى و دينى شمردند; از جمله مى توان از ابوربيعة بن عبدالله مخزومى ياد كرد كه سالى او و سالى ديگر قريش جامه كعبه را فراهم مى ساختند.
در دوران اسلام و پس از سوختن جامه كعبه به سبب آتش اسپند يكى از زنان، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) جامه اى يمانى بر كعبه پوشاند.
پس از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نيز خلفاى راشدين كعبه را به پارچه هايى مصرى كه قباطى نام داشت مى پوشاندند.
در دوران پس از خلفا نيز خليفگان اموى، عباسى، مماليك و تركان بر سر فراهم ساختن جامه كعبه و تفنن در آن، بر همديگر پيشى مى جستند.
زمانى جامه هاى كعبه يكى بر روى ديگرى انداخته مى شد و جامه هاى كهنه را از ديوارهاى كعبه پايين نمى كشيدند تا آن كه در سال 160هـ . ق. و در جريان حج گزاردن خليفه عباسى، كليد داران كعبه از اين مشكل به او شكايت بردند و او فرمان داد از آن پس هيچ گاه جامه اى نو بر روى جامه كهنه قرار ندهند و همواره تنها يك لايه پوشش بر كعبه باشد كه اين شيوه تا به امروز ادامه يافته است.
از دوران محمد على پاشا، حكمران مصر، اداره اى دولتى براى ساختن جامه كعبه بنيان گذاشته شد و دولت مصر هزينه هاى انجام اين كار را عهده دار بود.
اين وضعيت تا دوران بنيان گذار سعودى، ملك عبدالعزيز، ادامه يافت و در اين دوران به فرمان وى كارگاه ويژه براى ساخت پوشش كعبه، در مكه ايجاد شد و با فراهم آمدن همه ابزارهاى لازم براى انجام اين كار در نيمه سال 1346هـ . ق. رسماً كار كارگاه ساخت جامه كعبه افتتاح شد.
در سال 1392هـ . ق. / 1972 م. همراه با پيشرفت هاى صنعتى و فن آورى هاى نوين، ملك فيصل فرمان تأسيس كارخانه اى جديد را در «ام الجود» مكه صادر كرد.(103) اين كارخانه رسماً در ربيع الثانى سال 1397هـ . ق. / 26 مارس 1977 م. به دست ملك فهد كه آن زمان وليعهد بود افتتاح شد.
بعدها بخش جديد نيز به كارخانه افزوده شد: بخش بافت ماشينى، بخش چاپ وتبليغات، و بخش ساخت پرده هاى داخل كعبه.
مراحل ساخت جامه كعبه
ساخت جامه كعبه در مراحلى چند صورت مى پذيرد كه مهم ترين آنها عبارتند از:
مرحله رنگ آميزى; ابريشم خام كه به صورت كلاف وارد مى شود بهرنگ هاى مطلوب درمى آيد. براى پوشش خارجى كعبه از رنگ سياه، براى پوششداخلى و نيز پوشش حجره نبوى از رنگ سبز و براى كمربند حجره نبوى از رنگقرمز سير استفاده مى شود و عمليات رنگرزى با كار آمدترين و جديدترين شيوه ها انجام مى گيرد.
مرحله بافت; درگذشته عمليات بافت، تنها به صورت دستى انجام مى يافت، اما امروزه همپاى پيشرفت هاى صنعتى، بخش عمده بافت، ماشينى است و در كنار آن همچنان بافت دستى نيز به عنوان نماد اصالت هاى هنرى ادامه دارد.
شيوه و مواد به كار رفته در عمليات بافت به دو نوع است:
نوع نخست را كه «بافت ساده» نامند، در بافتن كمربند، پرده داخلى ـ كه روى آن با سيم هاى مخصوص گلدوزى صورت مى گيرد ـ و همچنين پارچه آسترىِ پوشش كعبه به كار گرفته مى شود.
نوع دوم كه آن را «جاكارد» گويند، براى بافتن آيات قرآن و ديگر عبارت هايى كه بايد روى جامه نقش شود به كار مى آيد. اين شيوه شيوه اى كاملا فنى است كه دستانى توانمند و هنرمند مى طلبد.
مرحله چاپ; در گذشته براى ثبت نوشته ها بر روى پوشش كعبه از روشى ابتدايى كه آن را «ترب» مى ناميدند، استفاده مى شد. اين شيوه وقت فراوانى را به هدر مى داد و دشوارى هايى نيز به همراه داشت. از همين روى مديريت كارخانه بخشى ويژه براى چاپ تدارك ديد و امروزه اين كار با استفاده از رنگ هاى پيش ساخته و با شاولون و تور ابريشمى (سيلك اسكرين) انجام مى گيرد.
مرحله زرى دوزى; كه يكى از عمده ترين مرحله هاست و درآن، مشخصه هاى انحصارىِ پرده كعبه بر روى پارچه هاى مخصوصى ايجاد مى شود. اين مرحله شامل زرى دوزى وبافت برجسته كلمه ها ونقش ونگارهاى ساده اسلامى بااستفاده از سيم هاى نقره و طلاست. از آن جا كه ايجاد اين نقش و نگارها و نوشته ها با ماشين امكان ناپذير است اين كار دستى انجام مى گيرد و گاه ضخامت زرى دوزى به دو سانتيمتر مى رسد.
مرحله تركيب; در اين مرحله كه آخرين مرحله است، پارچه هاى «جاكارد» به يكديگر دوخته مى شود تا جوانب چهار گانه جامه را تشكيل دهد. سپس كمربند كعبه و همچنين پرده در روى آن، در جاى مخصوص تركيب مى شود تا مجموعاً جامه كعبه براىنصب آماده باشد.
مشخصات جامه كعبه
اين جامه از ابريشم طبيعى خالص كه به رنگ سياه رنگ آميزى شده است، تهيه و عبارت هاى: «لا اِلهَ الاّ الله»، «محمّدٌ رسول الله»، «الله جلّ جَلالُهُ»، «سبحان الله و بحمدِهِ»، «سبحان الله العظيم»، «يا حنّان» و «يا منّان» به شيوه جاكارد و در لوزى هاى كشيده گلدوزى مى شود.
ارتفاع جامه 5/14 متر است و در يك سوم بالاى آن، كمربند كعبه را كه 95 سانتيمتر عرض دارد مشاهده مى كنيم. در پايين كمربند و در گوشه هاى كعبه سوره اخلاص در قاب هاى مربع شكل بر روى جامه گلدوزى شده است. اين كتيبه ها را «صمديه» گويند. همچنين در پايين كمربند و در خطى موازى با صمديه ها شش كتيبه وجود دارد كه آيات قرآن بر آنها نقش بسته و در فاصله ميان اين كتيبه ها نيز كتيبه هاى كوچك قنديل شكلى به چشم مى خورد كه عبارت هاى: «يا حىّ يا قيّوم»، «يا رحمن يا رحيم» و «الحمد للهِِ رَبِّ العالمين» بر روى آنها گلدوزى شده است.
تزيين جامه كعبه به اين كتيبه ها، كه همه به خط ثلث نوشته و بر روى جامه به صورت برجسته گلدوزى و با سيم هاى مسى زراندود تثبيت شده اند، از دوره سعودى رايج شده است.
هزينه هاى ساخت جامه
هزينه فراهم ساختن يك جامه; اعم از خريد مواد اوليه و دستمزدها، به حدود 000/000/17 ريال سعودى مى رسد. در هر جامه حدود 670 كيلوگرم ابريشم خالص مصرف مى شود كه از آنها 47 طاقه پارچه، هر يك با عرض 95 سانتيمتر و 14 متر تهيه شده و جامه از اين پارچه فراهم مى گردد.
ياد آور مى شود شمار كارگرانى كه در كارخانه ويژه ساخت جامه كعبه به كار مشغولند از 16 نفر در ابتداى تأسيس، در حال حاضر به 240 نفر رسيده است.
پرده داخلى كعبه
در كارخانه ساخت جامه كعبه، بخش ويژه اى تأسيس شده كه مسؤوليت بافت پرده داخل كعبه و نيز جامه فوقانى حجره نبوى را بر عهده دارد. از آن جا كه در مراحل مختلف كار، به دقت و مهارت فراوانى نياز است، عمده كارها به صورت دستى انجام مى گيرد و بخشى نيز به ماشين هايى وارداتى كه متناسب با نوع كار تغييراتى در آنها ايجاد شده است سپرده مى شود.
كار بافت و آماده كردن اين پرده شامل مراحل مختلفى; از قبيل فراهم كردن حرير طبيعى، بافت پارچه ها، رنگ آميزى و مشخص كردن خطوط و اشكال بر روى پارچه ها، زر دوزى اين خطوط و اشكال با سيم هاى نقره اى و طلاست.
پرده در كعبه
بخشى از پوشش كعبه پرده اى است كه مقابل در از بيرون آويخته است.
براى نخستين بار در سال 810هـ . ق. پرده اى نقش دار بر در كعبه آويخته شد و از آن زمان تا كنون جز در فاصله سال هاى 816 تا 818هـ . ق. همواره پرده آويخته بر در كعبه نقشدار بوده است.
اين پرده ازحرير سياه ساخته مى شود ولايه آسترآن پارچه حرير سبز كلفت است. بر روى اين پرده نيز نقش ونگارهايى اسلامى وآياتى ازقرآن وهمچنين عبارت هاى حاكى از تاريخ ساخت به صورت برجسته و با استفاده از نخ هاى نقره زراندود ثبت مى شود.
در پايين آيه هاى قرآنى كه بر پرده ثبت شده، اين عبارت در دو قاب جداگانه آمده است: «صنعت هذه الستارة في مكّة المكرّمة و اَهداها اِلَى الكعبة المشرّفة»، «خادم الحرمين الشريفين الملك فهد بن عبدالعزيز آل سعود تقبل الله منه.»
گفتنى است طول اين پرده شش متر و نيم و عرض آن سه متر و نيم است و از پنج قطعه تشكيل شده كه سر هم دوخته شده اند و سپس از پشت آسترى پارچه اى بر آن دوخته شده است.
كمربند كعبه
تصوير ص117 كتاب الكعبه المعظمه
كمربند در يك سوم بالاى جامه كعبه واقع شده، عرض آن 95 سانتيمتر است و بر آن آياتى از قرآن كريم به خط ثلث تركيبى و در قاب هاى كتيبه مانند نقش شده است. نقش هاى روى كمربند برجسته و فراهم آمده از سيم هاى نقره طلا اندود است.
كمربند دور تا دور جامه كعبه را در بر گرفته، طول آن 47 متر، عرض آن 95 سانتيمتر و داراى 16 قطعه (كتيبه) است كه در هر ضلعى از ضلع هاى چهارگانه كعبه، چهار قطعه قرار مى گيرد.
در پايين كمربند بر روى جامه كعبه و درهر ضلع از آن، دو كتيبه و سه قنديل قرار دارد، جز در سمت باب ملتزم كه تنها داراى يك كتيبه بزرگ به نام «اهداء» است و بدين ترتيب جمع كتيبه ها هفت قطعه و جمع قنديل ها دوازده مورد مى شود.
در هر يك از اركان كعبه، بر روى جامه اين خانه، كتيبه هايى مربع شكل نقش بسته كه آنها را «صمديه» نامند و بر هر يك سوره اخلاص گلدوزى شده است.
بر روى هر چهار طرف كمربند آيه هايى از قرآن ثبت شده است.
محصولات مختلف كارخانه بافت جامه كعبه
در گذشته، سالى يك بار جامه كعبه عوض مى شد. اما اكنون اين كار در هر سال دو بار انجام مى شود. اين جامه و همچنين يك جامه كامل براى احتياط و رويارويى با وضعيت هاى پيش بينى نشده و همچنين آسترهاى اين پوشش و كمربند آن، در كارخانه جامه كعبه تهيه مى گردد.
فعاليت توليد اين كارخانه را مى توان چنين فهرست كرد:
1 ـ بافت و آماده سازىِ جامه بيرونىِ كعبه، كه اصلى ترين كار است و با دقت و مهارتِ تمام صورت مى پذيرد.
2 ـ بافت و آماده سازى پرده داخلى با همان دقت و مهارت.
3 ـ بافت پارچه هاى حرير سياه ساده براى تهيه كمربند و هديه هاى زربفت از آنها.
4 ـ بافت پارچه هاى ساده سبز و سفيد براى آستر و نيز پرده هاى داخلى كعبه.
5 ـ بافت و آماده سازى جامه اى كامل به منظور احتياط.
6 ـ بافت پرچم عربستان سعودى مطابق با آيين نامه خاص و با رعايت مشخصات فنى اعلام شده از سوى كميته فنى مشخصات و مقياس ها.
گلدوزى پرچم، خود نوع ويژه اى از به كارگيرى ابزارهاى گلدوزى ماشينى را با دقت و مهارت ويژه مى طلبد.
7 ـ توليد هديه هاى زربفت; اين هديه ها كه قطعه هاى كوچك پارچه اى است و نام هاى خداوند و آيات قرآن به همان شكل وشيوه اى كه بر روى جامه كعبه وجود داردبر روى آنها با نخ هاى نقره اى و طلايى رنگ گلدوزى مى شود، پيشتر به تعداد كمى توليد مى شده اما در سال هاى اخير ميزان اين توليد چند برابر شده است تا بتوان همه آنچه را براى تقديم به ميهمانان كشور عربستان لازم است فراهم ساخت و همه نيازى را كه در اين زمينه وجود دارد پوشش داد.
بنا به گزارش «البلاد» در شماره چهارشنبه، ششم ذى قعده سال 1418هـ . ق. از سوى ملك فهد فرمانى براى نوسازى دستگاه هاى كارخانه بافت جامه كعبه صادر گرديد و ماشين هاى جديدى نيز بدين منظور وارد شد.
اوصاف داخل كعبه
در داخل كعبه، در ركن شامى و در سمت راست كسى كه به درون كعبه مى آيد، پلكانى وجود دارد كه به بام مى رسد. اين پلكان در داخل اتاقكى بدون پنجره قرار گرفته و ديوار كعبه، ضلع هاى شرقى و شمالىِ آن را تشكيل مى دهد و براى دو ضلع ديگر ديوارى جداگانه در داخل كعبه ساخته شده است. بنابراين، در داخل كعبه پله ها به چشم نمى آيد و آنچه ديده مى شود همين اتاقك است.
اين اتاقك داراى در است و آن در قفلى ويژه دارد و در جلوى آن نيز پردهحرير زيبايى كه با رشته هاى طلا و نقره بر آن خطوط و رسومى نقش بسته، آويخته شده است.
عرض ديوار جنوبى اتاقك پلكان، كه درِ اتاقك نيز در همين ضلع قرار دارد، 225 سانتيمتر و عرض ديوار غربى آن 150 سانتيمتر است. هنگامى كه از پله ها بالا برويد تقريباً به اندازه يك قد مانده به سقف، درى كوچك در سمت روبرو و درى ديگر همانند آن در سمت چپ ديده مى شود. اين دو در، به فضاى ميان سقف تحتانى و سقف فوقانى كعبه كه با همديگر 120 سانتيمتر فاصله دارند، راه مى گشايد. در بالاى پلكان روزن يا
برشى از كعبه و قسمتهاى داخلى آن، پيش از مرمت اخير
نورگيرى وجود دارد كه براى جلوگيرى از ورود باران، پوشش بر روى آن قرار گرفتهاست و براى رفتن به بالاى بام برداشته مى شود.
در داخل كعبه سه ستون چوبى با چوب هاى بى نظير قهوه اى مايل به سياهى وجود دارد كه از دوران عبدالله زبير تاكنون; يعنى 1350 سال، بر جاى مانده و سقف كعبه بر روى آنها استوار است.
قطر هر ستون 44 سانتيمتر و محيط هر كدام تقريباً 150 سانتيمتر است و قاعده آنها چوبى، مربع شكل و كنده كارى شده است.
در ارتفاعى مناسب ميله اى ميان ستون هاى سه گانه وجود دارد كه برخى از هديه هاى كعبه بدان آويخته مى شود. در بالاى هر يك از ستون ها تيركى است كه دو سر آن در ديوارهاى شمالى و جنوبى كعبه محكم شده است.
ستون هاى سه گانه داخل كعبه تنها تا زير سقف تحتانى امتداد دارد و به زير سقف فوقانى نمى رسد.
در فاصله ميان سقف هاى تحتانى و فوقانى ستون هاى چوبى باريك تر و بيشترى براى نگهدارى سقف فوقانى قرار داده شده و پايه برخى از اين ستون ها با واسطه بر روى ستون هاى سه گانه قرار گرفته است.
در پايين هر يك از ستون هاى سه گانه، كه عمده وزن سقف را تحمل مى كنند، طوقى براى تقويت قرار داده شده است.
سنگفرش كعبه و سنگِ نماى ديوارها از داخل
كف كعبه با سنگ هاى مرمر كه بخش عمده آن سفيد و باقى مانده اش رنگى است فرش شده و ديوار نيز از سمت داخل به سنگ نماى مرمر روكش شده و اين سنگ ها داراى نقش و نگارهاى ظريفى است.
ديوارها و سقف كعبه از داخل به پرده اى از حرير قرمز گلى پوشانده شده و بر اين حرير عبارت هاى: «لا اِلهَ اِلاّ الله» و «محمّدٌ رسول الله» و نيز برخى از نام هاى خداوند در قاب اشكال 7 و 8 با نخ سفيد گلدوزى شده است.
