فتوا از نگاه بزرگان - عرفان اسلامی جلد 10

2 - ندانسته و نسنجيده به مردم فتوا دهى[460] .

ابى شبرمه فقيه بزرگ اهل سنت مى‏گويد :

هر زمان حديثى را كه از جعفر بن محمد مى‏شنيدم به ياد مى‏آورم مى‏خواهد قلبم از هم بشكافد كه آن حضرت فرمود :

پدرم از جدم و او از رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله روايت كرده است ـ و سوگند به خداوند متعال كه پدرش بر جدش و جدش بر رسول خدا دروغ نبسته است[461] ـ كه آن حضرت فرمود :

هر كس به قياس و معيارهاى شخصى عمل كند ، خود دچار نابودى گشته و ديگران را به نابودى كشانده و آن كه ندانسته به مردم فتوا دهد و با آن كه احكام ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه را شناسايى نكرده ، دست به صدور فتوا زند ، موجبات هلاكت و نابودى خود و ديگران را فراهم مى‏آورد[462] .

فتوا از نگاه بزرگان

از يكى تابعين چنين آورده‏اند كه گفت :

من محضر صد و بيست نفر از انصار را درك كردم كه همگى آن‏ها از اصحاب و ياران رسول خدا بودند ، اگر يكى از آنان از ديگرى درباره مسئله‏اى پرسش مى‏كرد اين يكى به آن ديگرى و آن ديگر به شخص ديگر پاسخ اين پرسش را ارجاع مى‏داد ، تا آن گاه كه اداى پاسخ به همان فرد اول باز مى‏گشت .

هم او اضافه مى‏كند :

من در همين مسجد صد و بيست نفر از اصحاب رسول خدا را درك نمودم ، هيچ يك از آن‏ها حديثى را بازگو نمى‏كرد مگر آن كه علاقه‏مند بود برادر دينى او بجاى او سخن بگويد و هيچ كسى نيز راجع به فتوايى پرسش نمى‏كرد مگر آن كه مى‏خواست برادر ايمانى او پاسخ آن فتوا را بيان كند .

براء مى‏گويد :

من سيصد نفر از ياران پيامبر گرامى اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را در جنگ بدر ديدم ، همه آن‏ها به گونه‏اى به سر مى‏بردند كه مايل بودند يار و رفيقش به جاى آن‏ها فتوا صادر كند[463] .

ابن عباس مى‏گفت :

اگر كسى در هر مسئله‏اى بدون مطالعه به مردم فتوا دهد ديوانه‏اى بيش نيست[464] .

پيشينيان فرموده‏اند :

عالم و دانشمند دينى در فضايى خالى ميان خدا و خلق او قرار دارد ، بايد بنگرد با چه كيفيتى در ميان آن‏ها قرار مى‏گيرد و اين خلأ را جبران مى‏كند .

يكى از بزرگان به يكى از اصحاب فتوا گفت :

چنان مى‏بينم كه به مردم فتوا مى‏دهى ، آن گاه كه شخصى نزد تو مى‏آيد و درباره مسئله‏اى از تو سؤال مى‏كند ، اهتمام و كوشش تو نبايد در اين جهت محدود و مصروف گردد كه او را صرفاً از آن حالتى كه دچار آن است رهايى بخشى ، بلكه بايد سعى و همت تو در آن جهت صرف گردد كه خويشتن را نيز از آنچه راجع به آن سؤال شده نجات دهى !

عطاء بن سائب تابعى گفته است :

من گروهى از بزرگان دين را چنين يافته بودم كه اگر از آن‏ها راجع به موضوعى سؤال مى‏كردند اندامشان به لرزه مى‏افتاد[465] .

از عبداللّه بن مسعود است كه مى‏گفت :

ممكن است كسى بگويد خداوند چنين دستور داده است ولى خدا به او بگويد :

دروغ مى‏گويى !

از يحيى بن سعيد نقل شده است كه مى‏گفت :

سعيد بن مسيب هرگز فتوايى صادر نمى‏كرد مگر آن كه مى‏گفت : بار خدايا ! مرا سالم نگهدار و حفظ كن ، ديگران را نيز از لغزش و نادرستى رأيم و نظرم حفظ بفرما[466] .

از مالك بن انس درباره چهل و هشت مسئله سؤال شد در پاسخ آن‏ها گفته بود :

جواب سى و دو مسئله را نمى‏دانم .

و در روايت ديگرى آمده است كه :

از او راجع به پنجاه مسئله و موضوع پرسش شد ولى درباره هيچ يك از آن‏ها پاسخ نگفت و چنين اظهار كرد : هر كه مى‏خواهد درباره مسئله‏اى پاسخ ايراد كند شايسته است پيش از ايراد جواب ، خويشتن را بر بهشت و دوزخ عرضه كرده و كيفيت رهايى خود را از دوزخ در نظر بگيرد و سپس به آن مسئله پاسخ گويد[467] .

روزى از مالك بن انس درباره مسئله‏اى سؤال كردند ؛ او در پاسخ گفت :