زيب‏النسا چهره «مخفي» ادب پارسي «قسمت پنجم» - زیب النساء، چهره مخفی ادب پارسی (5) نسخه متنی

زيب‏النسا چهره «مخفي» ادب پارسي «قسمت پنجم»

سيدمحسن سعيدزاده

... گستره ادب پارسي در مشرق‏زمين و نفوذ آن در جهت شرق بويژه هند قديم توانسته است دامنه آثار و شخصيتهاي بر جاي مانده در ادبيات فارسي را افزايش دهد.

زيب‏النسا يكي از چهره‏هاي شاخص در ميان بانواني است كه با آثار خويش در ادبيات پارسي توانسته‏اند جزئي از پيكره تاريخ ادب پارسي باشند. مي‏دانيم كه بسياري از خوانندگان گرامي تا كنون با اين بانوي شاعر آشنا نبوده‏اند.

آنچه در اين سلسله مقالات ارائه مي‏شود شرح جامعي از زندگي اجتماعي، اعتقادي و هنري اين شاعر گرانقدر است كه اطمينان داريم براي علاقه‏مندان به اين گونه مباحث جالب و خواندني خواهد بود. در تحقيق و تهيه اين سلسله مقاله بيش از 80 كتاب به عنوان منبع مورد استفاده قرار گرفته است كه اسامي آنها در پايان آورده خواهد شد.

تحقيق در باره اين بانوي شاعر براي ما بسي جالب و زيبا بود. ضمن تشكر از نويسنده محترم آرزو مي‏كنيم خوانندگان گرامي نيز همين قضاوت را داشته باشند. در قسمت اول شرحي در باره خاندان زيب‏النسا و علت عدم ازدواج و نيز وصف او از زبان خودش گذشت. چنان كه وصف او را از زبان ديگران در قسمت دوم خوانديم. با اساتيد، همفكران و دوستان او نيز در همان قسمت آشنا شديم. در شماره گذشته ديدگاه كلامي و مشرب عرفاني او ارايه شد. اينك اين شما و اين دنباله چهره «مخفي» ادب پارسي.

در قسمت قبل، پس از بررسي مسايلي چند در باره شعر «مخفي» به بررسي آثار او پرداختيم. در آنجا سه اثر به نامهاي جُنگ، زيب‏المنشآت و مرقّع را به اختصار معرفي كرديم. بحث اصلي در بخش آثار زيب‏النسا، مربوط به ارزيابي ديوان موجود و سخن كساني كه آن را از زيب‏النسا نمي‏دانند مي‏باشد. اين بخش در دو قسمت دنبال خواهد شد. آرزو مي‏كنيم براي ادب‏دوستان مفيد باشد.

4ـ ديوان مخفي

پيرامون انتساب ديواني كه اكنون به نام زيب‏النساي مخفي در دست است و بارها چاپ شده، سخنها و نظريات مختلفي بر زبان و قلم خبرنگاران اين فن جاري شده است. از ميان

نوشته‏ها تنها مقاله آقاي احمد گلچين معاني، مستدل است كه در اينجا نظرشان را به تفصيل مي‏آوريم.

«با توجه به اينكه شاهزاده خانم زيب‏النسا در مدت عمر، همسر اختيار نكرده و صاحب ديوان شعر نبوده و دو سه غزلي كه دارد با تخلص زيب‏النسا در ديوان مذكور به اشعاري برمي‏خوريم كه به تصريح خود شاعر خراساني است و از هندوستان و كربت و غربت و داغ پسر شكايت دارد و آرزومند است كه از شورستان هند به گلزار كابل برود و قصيده‏اي در ستايش شاه جهان در آن هست و از قصيده ديگر مستفاد مي‏شود كه در عمل ديواني هند، بدخواهان به تهمتي ناروا باعث حبس و زجر وي شده‏اند و پس از رهايي، عزم سفر حج كرده و توفيق آن را نيز يافته است. در اين ديوان نه از رشت و گيلان سخني بر زبان شاعر رفته و نه شعري در مدح امام قلي‏خان اميرالامراي فارس ديده مي‏شود. پس چه بهتر كه سند قول خود را از اشعار وي با ذكر شماره صفحه دو، چاپ منسوب به مخفي رشتي، چاپ لكهنو در 1393ه···.ق و ديوان منسوب به زيب‏النسا چاپ 1929 عيسوي كه مقدمه مفصلي هم از عبدالباري آسي به زبان اردو دارد و از قضا هر دو در مطبع نولكشور به طبع رسيده است به نظر خوانندگان برسانيم.

يادآور مي‏شود، ديواني كه به زيب‏النسا منسوب است با علامت اختصاري «ز» و ديواني كه به مخفي رشتي منسوب است با علامت اختصاري «م» در پايان هر بيت شعر مشخص شده است و براي آن دسته از پژوهشگراني كه دو چاپ مذكور در دسترس آنها نيست و به ديوان چاپ و تهران دسترس دارند، با علامت اختصاري «ت» نشان داده شده است:

(ز: 20، م: 13، ت: 29)

(ز: 150، م: 87، ت: 207)

* *

(ز: 61، م: 36، ت: 89)

* *

(ز: 86، م: 50، ت: 127)

* *

(ز: 97، م: 56، ت: 143)

* *

(ز: 148، م: 86، ت: 219)

* *

ستايش طالب آملي (متوفاي 1036ه···.ق)

(ز: 54، م: 33، ت: 80)

* *

(ز: 104، م: 61، ت: 154)

* *

(ز: 100، م: 59، ت: 160 ـ 161)

* *

(ز: 124، م: 72، ت: 184)

* *

(ز: 112، م: 65، ت: 166)

* *

(ز: 149، م: 87، ت: 220)

* *

(ز: 54، م: 32، ت: 71)

* *

(ز: 67، م: 40، ت: 99)

* *

(ز: 67، م: 44، ت: 112)

* *

(ز: 107، م: 58، ت: 158)

* *

(ز: 133، م: 77، ت: 195)

* *

(ز: 152، م: 89، ت: 225)

* *

مدح خانِ دوران و تقاضاي استخلاص از حبس:

ز: 183، م: 107، ت: 272 ـ 275 به طور پراكنده)

* *

(ز: 177، م: 103، ت: 262 ـ 265 به طور پراكنده)

* *

(ز: 199، م: 115، ت: 300)

* *

(ز: 196، م: 115، ت:292)

* *

(ز: 199، م: 116، ت: 296 ـ 297)»

اينك به پاسخ سخنان آقاي گلچين

مي‏پردازيم:

الف ـ همسر اختيار نكردن زيب‏النسا بيگم نمي‏تواند دليل عدم انتساب ديوان موجود به مخفي باشد. گذشته از اين، مسايل مربوط به فرزند داشتن مخفي را كه مورد نظر خود ايشان نيز بوده است در جاي خودش مي‏آوريم.

ب ـ اينكه به طور قطع نوشته‏اند وي ديوان نداشته، درست نيست، چرا كه در هيچ كتاب و تذكره‏اي به صراحت، ديوان، موجود از او سلب نشده است. تنها تذكرة‏الخواتين نوشته است ديواني كه الان شهرت دارد از آن مخفي شاعر يا مخفي رشتي بوده و منكر تخلص وي نيز شده است.

ج ـ مخفي خراساني كه ايشان از او ياد كرده، به هيچ وجه شناخته شده نيست و كسي تا كنون از او شرح حالي به دست نداده است.

گمان مي‏كنم مخفي خراساني، همان مخفي شيرازي است كه در خدمت اميرالامراي فارس بوده و تمام مسايلي كه بر غربت، ياد وطن، شغل ديواني، زنداني شدن و ... او دلالت دارد همه بر اين پايه توجيه مي‏گردد.

سفر هند مخفي را نمي‏توان انكار كرد چنان كه به نقاط ديگري نيز سفر كرده است. اين برداشت، مستند به بيت زير مي‏باشد كه در پايان ديوان كنوني وي آمده است:

تو از ملك خراساني به اصطرخ [اصطخر] ار وطن داري

به خواب امشب اگر درد و غم هندوستان بيني

مخفي قصد داشت به هند برود و شبها نيز بدين خاطر خواب هندوستان مي‏ديد.

او در بيت بعد مي‏گويد:

مرو در كشور ظلمت كه بس امر محال است اين

كه حسن روسيان را در نقاب زنگيان بيني

تقي اوحدي در كتاب «كعبه عرفان» پس از نقل اختلاف پيرامون مخفي چنين نوشته است:

«جمع صحت اقوال آنها [تذكره‏نويسان] به اين نحو مي‏تواند باشد كه از زمان شاه طهماسب مغفور تا زمان شاه عباس مبرور باقي مانده باشد و از مصاحبت امام قلي‏خان به هند آمده باشد.»

اين سخن (بخصوص اگر با مخفي رشتي متحد باشد) با بيان آقاي گلچين، سازگار نيست. زيرا در سال 1024 حاكم فارس «اللّه‏ وردي‏خان» پدر امام قلي بوده است نه خود او.

خود آقاي گلچين به نقل از «عرفات العاشقين» نوشته تقي اوحدي چنين مي‏نويسد:

«570 ـ مخفي خراساني»

تقي اوحدي گويد: «مظهر حالات مختلفي مولا نه از طرز كلامش آنچه ظاهر مي‏شود آن است كه از خوش‏طينتان اين زمانه است، و الا ديگر احوال همچو تخلصش، مخفي است.» سپس مي‏افزايد: «ثاني الحال، چنين مذكور شد كه گيلاني

است و بالفعل (= 1024ه···.ق) در هند است. خالي از فضل نه، اول «جدايي» تخلص كردي و به اظهار نسبت «شفايي» برطرف كرده، گفته:

نيايد آشنايي از شفايي

همان بهتر جدايي از شفايي

1ـ آقاي گلچين در پاورقي نوشته: مقصود از اين عبارت، روشن نيست و شفايي، حكيم شرف‏الدين حسن شفايي اصفهاني (متوفاي 1037ه···.ق) است.

اوحدي سپس غزل «ز سوز عشق ... پيرهن مي‏سوخت» را به او نسبت داده، مي‏نويسد:

«و مخفي تخلصي در شيراز ديده‏ام اما از او شعري ندارم و مخفي ديگر در هند بوده كه مذكور شد.»

آقاي گلچين مي‏نويسد: اين غزل را خود اوحدي در «عرفات العاشقين» به نام «بزمي قوزي» ثبت كرده است. سپس مي‏افزايد: متأسفانه در تذكره‏ها از مخفي خراساني، يادي نشده است و به همين جهت، تشخيص هويت او دشوار است.

بدين ترتيب بقيه سخن آقاي گلچين در هفت مورد زير خلاصه مي‏شود:

1ـ غربت و ياد وطن و بيزاري از هند، ميل سفر به بنگاله، كابل، ري، عراق و ...

2ـ ياد كردن از طالب آملي (متوفاي 1036ه···.ق)

3ـ تشيع

4ـ داغ پسر

5ـ ستايش از خان دوران و تقاضاي آزادي از زندان

6ـ معرفي خراسان به عنوان وطن خود

7ـ سفر حج

قرايني كه در ديوان مخفي، موجود است و خلاف ادعاي ايشان را اثبات مي‏كند، به همان ترتيب به شرح زير است:

1ـ منظور از غربت مي‏تواند تنهايي در ميان عده‏اي باشد كه زبان، فرهنگ و مذهب او را نپذيرند.

در روايتي چنين آمده است:

«فقد الاحبة غربة»

از دست دادن دوستان، غربت است

زيب‏النسا از غربتي سخن مي‏گويد كه علقه‏اش در گهواره، دامنگير وي شده است. از طرف ديگر، مسلم نيست كه مخفي خراساني از كودكي در هند بوده باشد.

2ـ وطن در سخن اديبان و عارفان، وطن به مكانهاي جغرافيايي اطلاق مي‏شود و از مخفي نيز با آن انديشه بلندش دور از انتظار نيست كه خود را برتر از محيط ديده و قيد مكان و زمان را از خود برداشته باشد.

به فرض آنكه زيب‏النسا وطن را براي مكانهاي جغرافيايي استعمال كرده باشد، مي‏توان گفت: وطن واقعي او جايي است كه محبوبش در

آنجاست. بعيد نيست كه محبوب وي همان عاقل‏خان باشد كه با وي مطايبه و مشاعره داشته است.

مخفي پاسخ اين معما را در چند جاي ديوان خود ياد كرده، چنين مي‏گويد:

زيب‏النسا خود را همچون پروانه‏اي مي‏داند كه در آتش عشق مي‏سوزد و وطنش را همان آتش مي‏داند. او خود چنين سروده است.

در بيتي ديگر، وطن خود را جايي دانسته است كه از پاي طلب افتاده و جان بسپارد:

نگارنده اين سطور برخلاف استناد آقاي گلچين معني غربت و وطن را كه در بيت بالا آمده است، معاني حقيقي متعارف نمي‏داند. هيچ يك از سروده‏هايي كه ايشان در استناد خود آوردند و به نظر خوانندگان گرامي نيز رسيد، نمي‏تواند به طور صريح ثابت كند كه منظور قطعي از وطن همين وطن مألوف و مسقط الرأس اوست كه در برخي از ابيات ديگر خراسان عنوان شده است. به فرض كه مراد از وطن، زادگاه او باشد از كجا معلوم كه مخفي خراسان اين سخنان را به ياد وطن خود (خراسان) سروده است؟

شايد زيب‏النسا از زادگاه خود به شهر ديگري رفته و در آنجا از غربت و دوري از وطن ناليده است، چنان كه در سروده‏هاي شعراي ديگر مانند آصفي قايني نيز ديده مي‏شود.

بيزاري از هند و ميل به سفر:

غير منتظره نخواهد بود اگر زيب‏النسا به لحاظ تربيت ويژه‏اش توسط علماي شيعه ايراني مانند ملااشرف، خود را از هند و فرهنگ هنديها بيگانه دانسته باشد، چرا كه او خود را يك ايراني به حساب آورده است و به وطن انتخابي (وطن دوم) خود عشق ورزيده مظاهر دلبستگي خود را در آنجا ديده است؛ مظاهري چون حرم حضرت رضا(ع)، عالمان و استادان شيعه و عندليبان بوستان ادب فارسي كه به آنان عشق مي‏ورزيد.

او نه تنها به خراسان علاقه داشت، بلكه به عراق (عراقِ مطلق، همين عراق كنوني است) نيز عشق مي‏ورزيد زيرا در آنجا هم حرم امامان پاك شيعه(ع) قرار داشت. چنان كه بارها از حجاز و بارگاه پيامبر(ص) و آن سرزمين مبارك، ياد نموده است.

اگر مخفي مردي از خطه خراسان بوده، چرا ميل كشمير، بنگاله، عراق، ري و ... داشته است؟ مگر او از ظلمات هند و گرداب آن گريزان نبود؟

چرا نسخه آسودگي خود را ـ به جاي ايران ـ در بنگاله مي‏يافت؟

اينها و سؤالاتي ديگر از اين قبيل است كه پاسخ آن را نمي‏توان به طور يقين دريافت و دست كم انسان را براي اظهارنظر قطعي به ترديد وا مي‏دارد.

به نظر مي‏رسد كه زيب‏النسا پس از فوت عاقل‏خان و قدرت گرفتن مخالفانش روي خوش نديده و آن ناز و نعمت گذشته را از كف داده باشد؛ اگر چه خودش با اختيار، رو به فقر آورده است. اگر اين نظر را بپذيريم، مي‏توانيم تمام شكايات او از نابسامانيها را توجيه كنيم و بگوييم: او مرتب جستجو مي‏كرده است تا بداند در كدام نقطه مي‏تواند با فراغت و به دور از محنت، زندگي آرامي داشته باشد؛ بنگال، كشمير، كنار رود سند (كابل) يا جاي ديگر!

مخفي به غم تا كي توان بردن به سر در ملك هند

عمر عزيز از دست رفت اينجا نشد جاي دگر

سرانجام، زيب‏النسا به اين نتيجه مي‏رسد كه هيچ جا آسودگي را برايش به ارمغان نمي‏آورد و بايد فكرش عوض شده و بپذيرد كه گوهر مقصود در هند يافت مي‏شود:

جستجويي حاصل است مخفي در اين گرداب هند

گوهر مقصود را جاي دگر گم كرده‏ام

اگر مخفي از مردان خطه خراسان و آرزومند سفر حج بود، چرا جستجو را بي‏حاصل مي‏داند؟ پس، خود اين فراز و نشيبها بهترين دليل بر اختلاط ديوان كنوني است.

كوتاه سخن اينكه در اين ابيات، محور سخن، نسخه آلودگي است و مخفي به دنبال آسايش و رهايي از آن است و وطن خاصي ندارد. نكته‏اي كه ما را در توجيه اين سخن كمك مي‏كند آن است كه برخي ديگر از اعضاي خاندان سلطنتي هند نيز خود را غريب مي‏شمرند. به عنوان نمونه، بر سنگ قبر جهان‏آرا بيگم، دختر شاه جهان چنين نوشته شده است: