مروري بر مهمترين شاخص هاي توسعه اجتماعي با تاكيد بر شاخص هاي جنسيتي

غلامرضا كريمي

كارشناس ارشد امور آموزشي وزارت آموزش و پرورش و دانشجوي دكتراي روابط بين الملل

تعريف توسعه اجتماعي

توسعه اجتماعي يكي از ابعاد اصلي پروسه توسعه و بيانگر سيستم اجتماعي در راستاي دستيابي به عدالت اجتماعي ايجاد يكپارچگي و انسجام اجتماعي افزايش كيفيت زندگي و ارتقاء كيفيت انسان ها مي باشد.

بر اساس اين تعريف هدف عدالت اجتماعي كاهش عدم تعادل ها و تبعيض بين افراد است. از طريق عدالت اجتماعي انتظار مي رود كه فاصله طبقاتي ، تبعيض و استثمار در جامعه به حداقل برسد و توزيع درآمد سرمايه و قدرت به گونه اي مناسب تر انجام گيرد. شكاف بين فقير و غني ، شهر و روستا و مرد و زن از ميان برود و از نقطه نظر جغرافيايي نيز عدم تعادل هاي بين منطقه اي و درون منطقه اي به حداقل برسد.

انسجام اجتماعي مربوط است به نيروهاي اجتماعي كه منجز به وحدت و يكپارچگي انسان ها مي گردد. از طريق اسنجام اجتماعي انتظار مي رود تضاد و كشمكش كه از هر نوع تفاوت در فرهنگ ، اعتقادات سياسي يا علائق اقتصادي نشات مي گيرد از بين برود. منظور از كيفيت زندگي ارتقاء و افزايش تسهيلات و خدمات زيربنايي ، شامل آموزش ، بهداشت ، حمل و نقل ، ارتباطات ، تغذيه و غيره است و انتظار مي رود كه هر سيستم اجتماعي به ارائه خدمات با كميت و كيفيت مناسب بپردازد به طوري كه امكان دسترسي همه افراد جامعه به اين تسهيلات فراهم گردد. سرانجام اين كه توسعه اجتماعي در هر جامعه اي بطور واضح در ويژگي هاي جمعيتي و كيفيت آنها منعكس مي گردد و انتظار مي رود اين فرآيند منجر به ارتقاء كيفيت افراد جامعه گردد.

بطور كلي توسعه اجتماعي را مي توان با مفاهيم و شاخص هاي زير مورد شناسايي و سنجش قرار داد:

1 - عدالت اجتماعي

2 - وحدت و انسجام اجتماعي

3 - كيفيت زندگي

4 - كيفيت افراد و ظرفيت هاي انساني

با عنايت به اينكه شاخص هاي فوق الذكر بسيار متنوع مي باشند در اين مقاله صرفاً به شاخص هايي اشاره مي گردد كه به نوعي با جنسيت مرتبط است . لذا با توجه به اينكه در عرصه عدالت اجتماعي و به ويژه وحدت و انسجام اجتماعي ، كمي و عيني نمودن آمار و اطلاعات بسيار سخت و اساساً شيوه جمع آوري اطلاعات و آمار در كشور به گونه اي است كه كمتر به اين گونه متغيرها توجه مي شود صرفاً به ذكر شاخص ها در ذيل متغيرهاي آموزش ، بهداشت ، اشتغال و توانمندي هاي زنان پرداخته شده است.

آموزش

آموزش يكي از حقوق اساسي بشر است آموزش كليد توسعه پايدار و صلح و ثبات در درون ممالك و بين كشورهاست و لذا يك وسيله ضروري براي مشاركت مؤثر افراد در جامعه مي باشد.

ضرورت توجه به آموزش در سطح بين المللي از دهه 80 آغاز شد و در دهه 90 دولت ها با پذيرفتن تعهداتي در قالب كنوانسيون ها و اجلاس هاي بين المللي در گسترش آموزش در سطح كشورها اقدام كردند. برخي از اين تعهدات در اجلاس هاي ذيل حاصل گرديد.

- اجلاس سران جهان براي كودكان 1990.

- اجلاس جهاني درباره آموزش براي نيازهاي ويژه دسترسي و كيفيت 1994

- چهارمين اجلاس جهاني درباره زنان 1995

- پنجمين اجلاس بين المللي آموزش بزرگسالان 1997

- اجلاس جهاني آموزش داكار 2000

در آخرين اجلاس جهاني آموزش كه در داكار سنگلال برگزار شد دولت ها تعهد جمعي خود را نسبت به برنامه آموزش براي همه رسيدن به شش هدف عمده اعلام كردند كه در چهار هدف آن موضوع دختران و زنان به صراحت ذكر شده و در بقيه اهداف نيز اين موضوع مستتر مي باشد.

برخي از مهمترين شاخص هاي آموزشي مبتني بر جنسيت عبارتند از:

الف ) شاخص هاي دسترسي به آموزش

ب ) شاخص هاي پوشش تحصيلي

ج) شاخص هاي كارايي آموزشي

د) شاخص هاي مربوط به معلمان و مديران

هـ) شاخص هاي سواد آموزي

و) شاخص هاي آموزش عالي

بهداشت

بهبود وضعيت سلاميت يكي از معيارهاي مهم توسعه اجتماعي است و گسترش تسهيلات بهداشتي به ويژه مراقبت هاي بهداشتي اوليه زمينه ساز رشد قابل ملاحظه اميد به زندگي مي گردد. به لحاظ بهداشتي زنان آسيب پذير تر از مردان هستند و لذا بر اساس تعهدات بين المللي افزايش دسترسي زنان به اطلاعات مراقبت ها و خدمات بهداشتي و درماني با كيفيت مناسب و متناسب با توانايي مالي آنها در طول عمرشان همواره مورد تاكيد قرار گرفته است بعلاوه تقويت مراقبت پيشگيرانه بهداشتي ، حمايت از ابتكارهاي مربوط به آگاهي جنسيتي و تهيه و توزيع آماري تفكيك شده بر حسب جنسيت از ديگر وظايف و تعهدات دولت ها بر اساس اسناد بين المللي مي باشد.

به منظور بررسي دقيق وضعيت بهداشت به ويژه براي زنان شاخص هاي متعددي وجود دارد كه البته بيشتر آنها نياز به تمايز و تكفيك جنسيتي بين زن و مرد ندارند و بلكه خودشان مي توانند نمايانگر ضعف يا توسعه كشور تلقي شوند. همچنين با توجه به تعهدات بين المللي مشترك كشورها شاخص هاي بهداشتي در اكثر كشورها مشابه هم مي باشد.

برخي از مهمترين شاخص هاي بهداشتي عبارتند از:

1 - ميزان مرگ و مير زير پنج سال

2 - ميزان اميد به زندگي در زمان تولد

3 - ميزان اميد به زندگي زنان نسبت به مردان

4 - نسبت نرخ مرگ و مير زنان و مردان

5 - ميزان مرگ و مير به تفكيك جنس

6 - ميزان كل باروري

7 - نرخ مرگ و مير كودكان در هر 100 كودك زنده

8 - نرخ مرگ و مير كودكان زير پنج سال در هر 1000 كودك زنده

9 - درصد رواج وسايل جلوگيري از حاملگي

10 - درصد زنان باردار ايمن شده عليه كزاز

11 - درصد زايمان هاي تحت مراقبت توسط كاركنان آموزش ديده بهداشت

12 - ميزان مرگ و مير مادران باردار گزارش شده در طول يك سال

13 - درصد دختران دچار سوء تغذيه

14 - درصد جمعيتي كه از منابع بهبود يافته آب آشاميدني استفاده مي كنند.

15 - ميزان بروز بيماري ايدز

16 - ميزان بروز بيماري سل

17 - ميزان بروز بيماري مالاريا

اشتغال و توانمندي زنان

شاخص هاي جهاني بيانگر عدم استفاده بهينه از توانمندي هاي زنان در تمامي عرصه هاي اقتصادي است به علت كمبود فرصت هاي شغلي زنان همچنان در پشت سر مردان باقي ماند ه اند هر چند حضور فيزيكي زنان در بازار كار جهاني بيشتر شده است نابرابري هاي جنسيتي از لحاظ دستمزد و شرايط كار به نحو قابل ملاحظه اي افزايش يافته است.

هدف هاي استراتژيك كار پايه عمل چهارمين كنفرانس جهاني زنان در پكن 1995 در خصوص زنان و اشتغال زنان عبارتند از :

- ترويج حقوق و استقلال اقتصادي زنان از جمله امكان اشتغال شرايط مناسب كار و كنترل منابع اقتصادي

- ايجاد امكانات دسترسي برابر براي زنان به منابع ، اشتغال ، بازار و تجارت

- تامين خدمات بازرگاني آموزشي و دسترسي به بازار ، اطلاعات و فن آوري به ويژه براي زنان كم درآمد

- تقويت ظرفيت اقتصادي و شبكه هاي بازرگاني زنان

- حذف جداسازي شغلي و هرگونه تبعيض در استغال

- حمايت از ايجاد هماهنگي در تقسيم مسئوليت هاي خانوادگي براي زنان و مردان

حضور زنان در سطوح تصميم گيري ملي و بين المللي بسيار كم رنگ مي باشد و هنوز در سطح جهاني اراده سياسي كافي براي حضور زنان در سطوح تصميم گيري وجود ندارد. بنابر اين در داخل كشورها بايد شاخص هاي مربوط به توانمندي هاي زنان مرتباً مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار گيرند تا شكاف عظيم بين زنان و مردان به عنوان يك حساسيت جدي در جامعه مطرح شود . بدين ترتيب اراده جدي سياسي براي بستر سازي جهت حضور زنان در عرصه هاي تصميم گيري فراهم مي گردد.