دكتر صديقه ببران رسانه ها اعم از تلويزيون، راديو، اينترنت، فيلم، ويدئو، روزنامه، مجله، هر روز و بطور فزاينده اطلاعات، سرگرمي ها و آگهي هاي مختلفي را به ما و فرزندانمان عرضه مي كنند و همگي نقش مهمي را در شكل دهي و نفوذ به فرهنگ، ارزش ها، ديدگاهها و اعتقادات ما بازي مي كنند. به عبارت ديگر در عصر جديد با ويژگي ظهور وسايل ارتباطي نوين به مراتب بيش از گذشته ما و بويژه فرزندانمان تحت بمباران پيام هاي رسانه اي هستيم كه در بسياري موارد بهترين و قابل قبول ترين روش حل مسائل و مشكلات را با پيام هاي خشونت بار ارائه مي كنند. به نظر مي رسد بهترين راه ممكن براي بقا در اين شبكه اطلاعاتي كه در سراسر محيط فرهنگي ما ريشه دوانيده حفظ استقلال، اجتناب از انفعال، بهره مندي از تفكري منتقدانه و به عبارت ديگر افزايش توانايي گزينش، انتخاب و چالش با اين موج فراگير است كه تنها از طريق تكامل سواد رسانه اي ميسر است. سواد رسانه اي نه تنها به كودكان بلكه به بزرگسالان مهارت هاي لازم را براي برقراري ارتباطي متفكرانه و آگاهانه با رسانه ها مي آموزد و در عين حال نگاهي دقيق، ديدگاهي نقاد و تحليلي نسبت به پيام هاي رسانه اي نوشتاري، ديداري و شنيداري فراهم مي آورد.
سواد رسانه اي
در اذهان بسياري از مردم اصطلاح سواد رسانه اي با رسانه هاي چاپي و نوشتاري عجين شده و به معناي توانايي خواندن است. برخي اين اصطلاح را به سواد ديداري كه مرتبط با رسانه هايي چون تلويزيون و فيلم است تعميم مي دهند. ساير نويسندگان اين مفهوم را تا حد سواد رايانه اي نيز گسترش مي دهند. اما از ديدگاه دانشمندان علوم ارتباطي در عصر نوين سواد رسانه اي به كليه رسانه ها اختصاص دارد. از ديدگاه سواد رسانه اي ما به عنوان مخاطب همواره خود را در معرض رسانه ها قرار داده و از مفاهيم پيام هايي كه از طريق رسانه با آن مواجه مي شويم و تفاسيري را ارائه مي دهيم. ابزار اين ديدگاه مهارت هاي آن و ماده خام مورد استفاده آن را از رسانه ها و دنياي واقعي تشكيل مي دهند. افرادي كه در سطح بالايي از سواد رسانه اي هستند از بينش و قدرت تشخيص وسيع و قوي برخوردارند، چنانچه آنها از توانايي مهارتهاي بسيار پيشرفته جهت تعبير و تفسير انواع پيام ها در ابعاد مختلف بهره مند هستند. اين مهارت بدانها قدرت گزينشگري بيشتري مي بخشد. بدين مفهوم كه افراد با سواد رسانه اي مي دانند كه چطور مفيدترين پيام ها را از حيث ادراكي، احساسي، اخلاقي و زيبايي (ابعاد چهارگانه سواد رسانه اي) انتخاب كنند. بنابراين چنين مخاطباني بيشترين ميزان كنترل را بر پيام هاي رسانه اي و در عين حال بر اعتقادات و رفتار خود دارا هستند. عدم برخورداري از مهارت گزينشگري، بدين معنا است كه شما در دنياي محصور و بسته گرفتاريد و مجبوريد بدون هيچ پرسش مضامين، ارزش ها، اعتقادات و تفاسيري را كه رسانه ها عرضه مي كنند بپذيرند. سواد رسانه اي ويژگي يك فرايند و پيوستار را دارد كه نسبي بوده و روندي پايان ناپذير و تكاملي دارد و همراه رشد بلوغ فكري، حسي و اخلاقي توسعه مي يابد.
سواد رسانه اي فرايندي چند بعدي است
ابعاد چهارگانه سواد رسانه اي يعني ابعاد ادراكي، حسي، اخلاقي و زيبايي شناسي كاملا به هم وابسته و پيوسته اند. حيطه ادراك به فرايندهاي ذهني و فكري مربوط است. توانايي هاي ادراكي مجموعه اي از شناخت ساده نشانه ها تا درك پيچيده ترين پيام ها و كشف علل نحوه ارائه خاص آنها توسط يك رسانه خاص را دربر مي گيرد. اين همان بعد فكري يا عقلاني است كه به ايجاد مضموني غني در فرايند ساختن معنا منجر مي شود. حيطه حسي همان بعدي است كه كاملا وابسته به احساس افراد است. برخي مخاطبان در زمينه دريافت تاثيرات حسي پيامهاي رسانه اي بسيار قوي هستند. برخي از اين احساسات داراي تاثيرات مثبت و برخي داراي تاثيرات منفي هستند. براي مثال كودكاني كه به تماشاي فيلمهاي ترسناك و خشونت بار مي نشينند، آنچنان مغلوب حس ترس مي شوند كه ساعتها منفعل مي مانند. براي كشف ابعاد حسي پيامها به لحاظ نوع حس نهفته در آن پيام و پيچيدگي آن سطوح سواد رسانه اي به طور نسبي قابل تغيير است. حيطه زيبايي شناسي به توانايي درك و شناخت مفاهيم رسانه اي از ديدگاه هنري اشاره دارد. اين مقوله به ميزان هنر و مهارت توليد پيام در رسانه هاي مختلف بستگي دارد. سبك هنري منحصر به فرد يك نويسنده، توليدكننده و كارگردان يك برنامه راديويي يا تلويزيوني شاهد مسلم اين بعد از سواد رسانه اي است. حيطه اخلاقي به توانايي ادراك و دريافت ارزشهاي نهفته در پيامها اشاره دارد. در سبك كمدي، ارزشهايي كه در پيامها نشان داده مي شوند، حاكي از اين است كه مزاح و شوخي ابزاري مهم در حل و فصل مشكلات است، اما مثلا ارزشهايي كه در يك درام تصوير مي شوند، عموما تلقين كننده اين است كه توسل به خشونت موفقترين راه براي رسيدن به خواسته ها در اين دنياي خطرناك است. با اين تفاصيل به نظر مي رسد درك و تشخيص درست مضامين اخلاقي تنها توسط افرادي كه داراي درجه بالايي از سواد رسانه اي هستند، ميسر است.
هدف سواد رسانه اي
هدف اصلي سواد رسانه اي اين است كه به ما قدرت كنترل بيشتري نسبت به تعابير پيامها مي بخشد. واقعيت اين است كه همه پيامهاي رسانه اي، تعابير و تفاسير مختلف هستند. روزنامه نگاران به ما تعابير خودشان را از اينكه چه چيزي و چه كسي مهم است، ارائه مي دهند، برنامه سازان برنامه هاي سرگرمي نيز تعابير خود را از مفاهيمي چون انسانيت، آشتي، جنگ و خوشبختي نشان مي دهند. صاحبان آگهي نيز سعي مي كنند ما را متق اعد سازند كه مشكلاتي داريم و اينكه كالاهاي آنها است كه مي تواند ما را در غلبه بر اين مشكل ياري كند. همچنين ما نيز به عنوان مخاطب مي توانيم تعابير خودمان را از اين پيامها داشته باشيم. چه ما آگاهي لازم را كسب كنيم يا نه، فرايند تاثير رسانه ها ادامه دارد. زماني كه ما بتوانيم كنترل بيشتري نسبت به رسانه ها و تعابير آنها داشته باشيم، مي توانيم به تاثيرات مثبت ناشي از آنها قوت بخشيده و از تاثيرات منفي آنها بكاهيم. سواد رسانه اي به افراد توانايي مي بخشد تا ضمن اينكه متفكراني منتقد باشند خود نيز به مولدين خلاق پيامها بدل شوند، در حالي كه فن آوريهاي ارتباطي جوامع را متحول ساخته، بر فهم و ادراك ما از خودمان، جوامعمان و تنوع فرهنگي ما تاثير مي گذارد، مسلما بهره مندي از سواد رسانه اي، مهارتي حياتي براي قرن بيست و يكم به حساب مي آيد. لذا سواد رسانه اي در مفهوم وسيع خود شامل توانايي دسترسي، تحليل، ارزيابي و پردازش فعال اطلاعات در اشكال مختلف پيامهاي مكتوب، ديداري و شنيداري است. به عبارتي سواد رسانه اي پاسخي ضروري، غير قابل اجتناب و واقع نگر نسبت به محيط الكترونيكي پيچيده و دائما در حال تغيير و تحول اطراف ما است. با وجودي كه سواد رسانه اي پرسش هاي انتقادي را در خصوص تاثيرات رسانه ها مطرح مي سازد، اما بايد گفت كه اين فرايند يك جنبش ضد رسانه اي نيست. بلكه هدف اصلي آن اين است كه از طريق مهارت هايش به همه افراد بويژه كودكان و نوجوانان كه در برابر محيط خشونت بار رسانه اي عصر حاضر بسيار آسيب پذير هستند كمك كند تا در خصوص انواع رسانه ها حالتي كارآمد، دقيق و باسواد پيدا كنند به طوري كه بتوانند كنترل تعبير آنچه را كه مي خوانند، مي شنوند و مي بينند در دست گيرند نه اينكه بگذارند اين تعبير، كنترل آنها را در اختبار گيرد.
سواد رسانه اي راه مقابله با خشونت رسانه اي
همان طور كه اشاره شد امروزه شايد بيشترين قربانيان پيامهاي نامطلوب و خشونت بار رسانه ها - اعم از روزنامه، كتاب، مجله، تلويزيون، فيلم، ويدئو و بازيهاي كامپيوتري - را كودكان و نوجوانان تشكيل مي دهند. از نظر اغلب اين رسانه ها قابل قبول ترين راه غلبه بر مشكلات توسل به زور و خشونت است. از ميان ساير رسانه ها تلويزيون بيشترين تاثير را بر كودكان و نوجوانان دارد. براساس تحقيقات انجام گرفته كودكان بيشترين اوقات خود را پاي تلويزيون مي گذرانند. براي نمونه براساس تحقيق انجمن پزشكي آمريكا، كودكان آمريكايي پس از فعاليتهاي مربوط به مدرسه، بيشترين اوقاتشان صرف تماشاي تلويزيون مي شود و بدين واسطه در سال شاهد 14 هزار صحنه غير اخلاقي و 20 هزار آگهي تجاري بوده و شاهد بيش از 200 هزار صحنه و تصوير اعمال خشونت بار در تلويزيون (قبل از رسيدن به سن 18 سالگي) هستند. حتي كارتونها و آگهي هاي تجاري نيز به طور متوسط در ساعت حاوي 25 صحنه از اعمال خشونت بار هستند در حالي كه امروزه اكثر كودكان و نوجوانان و حتي بزرگسالان، شخصيت هاي رسانه اي را به عنوان الگوي اعمال و رفتار خود برمي گزينند و ناگفته نماند كه اكثر اين قهرمانان رسانه اي كه در مقاطع زماني خاص همه رسانه ها را به تسخير درمي آورند در محيطي كاملا غير واقعي و تنها از طريق رفتار و اعمال خشونت آميز بر امور فائق مي آيند. اين معضل همراه با روند جهاني شدن تنها به راديو و تلويزيون و جرايد محدود نشده بلكه رسانه هاي نوين ارتباطي را نيز محمل جديد خود ساخته اند. از اينترنت به عنوان رسانه نوين ارتباطي با گستره وسيع كه استفاده از آن امروزه در بين خانواده ها و بخصوص نوجوانان بسيار رايج شده است، در عين حال كه عرضه كننده اطلاعات مثبت و مفيد است در بسياري از موارد مي تواند حامل پيام هاي خشونت بار و خطرناك نيز باشد. لذا همانطور كه شما بدون توجه به قوانين و مقررات ايمني كودكانتان را به يك خيابان شلوغ نمي فرستيد هرگز نبايد آنها را بدون حفاظ و دانستن قواعد در اين ابر بزرگراه اطلاعاتي رها كنيد. بنابر مطالعات متعدد خشونت رسانه اي تاثيرات ناهنجاري هاي مختلفي بر مخاطبين بويژه كودكان و نوجوانان دارد. خشونت رسانه اي بويژه به كودكان زير 8 سال صدمات جبران ناپذير روحي و جسمي وارد مي كند چرا كه آنها نمي توانند به راحتي فرق بين دنياي حقيقي و خيالي را بفهمند. لذا خشونت رسانه اي از طرق مختلف چون بروز و افزايش رقتار غير اجتماعي و تهاجمي، ترس از قرباني شدن، كاهش حساسيت در برابر اعمال خشونت بار و قربانيان خشونت و تمايل بيشتر به انجام اعمال خشونت بار در دنياي حقيقي بر كودكان و نوجوانان تاثير مي گذارند. بنابراين بهترين راه غلبه و يا حداقل تحديد خشونت رسانه اي، استمداد از مهارت سواد رسانه اي و ارتقاي سطح آن در كليه ابعاد است. سواد رسانه اي مي تواند با كمك والدين و معلمان از طرق ذيل در بين كودكان و نوجوانان توسعه يافته و آنان را تا حد زيادي در برابر خشونت رسانه اي بيمه نمايد: - كمك به كودكان و نوجوانان براي تميز بين واقعيت و خيال. - نظارت بر برنامه هايي كه كودكان به تماشاي آن مي نشينند و محدود كردن تماشاي برنامه هاي خشونت بار. - آموزش اينكه خشونت در دنياي حقيقي قطعا عواقبي را دربر دارد. - ارائه جايگزين هايي براي خشونت در جهت رفع مشكلات. - همراهي كودكان و نوجوانان در تماشاي برنامه هاي تلويزيون و بحث و تبادل نظر با آنها در خصوص صحنه هاي نامطلوب و خشونت بار اين برنامه ها، از آنها بخواهيد كه در خصوص عواقب چنين اعمال خشونت باري چنانچه در دنياي واقع روي دهد، بينديشند. - پرسش از آنها در خصوص احساسشان پس از تماشاي يك برنامه يا فيلم خشونت بار. در نهايت بايد بدانيم، تعميم اهداف سواد رسانه اي در گرو پرورش روح پرسشگر و آموزش داشتن نگاهي دقيق و تفكري منتقدانه در جهت انتخاب صحيح گزينه هاي رسانه اي است.
لطفا منتظر باشید ...
