شماره مقاله:147
آذَرِ بيگْدِلي، لطفعلي بيگ شاملو (1134-1195ق/1722-1781م)، شاعر و تذکرهنويس
سد? 12ق/18م. بيگدلي نام طايفهاي است از ترکان منسوب به بيگدلخان، که در زمان
هولاکوخان و به امر وي از ترکستان به شام رفتند و در زمان اميرتيمور از آنجا به
ايران آمدند. از اين روي آنان را بيگدِلي شاملو ميخوانند (معلم حبيبيآبادي،
1/40). نسبت آذر به گفت? خود او به بيگدلخانبن ايلدگزخانبن اُغوزخان، از احفاد
ترکبن يافتبن نوح، ميرسد (آتشکده، آغاز مجمر? دوم). آذر در اصفهان به دنيا آمد.
در ايّام کودکي او به سبب بروز فتن? محمود افغان (1134ق/1722م) خانوادهاش به ناچار
از اصفهان به قم مهاجرت کرد. و پس از 14 سال زندگي در قم با پدر خود که به حکومت
لار منصوب شده بود، به فارس رفت، ولي 2 سال بعد، پس از مرگ پدر، با عمّ خود عازم
سفر حج و زيارت عتبات شد و پس از مراجعت به خراسان رفت. در خراسان به اردوي نادرشاه
پيوست و همراه اردوي نادري از راه مازندران به آذربايجان رفت. پس از اين سفر، عازم
عراق عجم شد و در اصفهان سکني گزيد (آتشکده، پايان مجمر? دوم) و چندي به خدمت
ديواني مشغول شد، ليکن سرانجام از امور ديواني کناره گرفت و به تصوّف روي آورد و به
سلوک پرداخت و در پايان عمر در شهر قم اقامت کرد و در همانجا درگذشت و به خاک
سپرده شد (گرجينژاد، 17).
آذر در آغاز شاعري «واله» و «نکهت» تخلّص ميکرد، ولي بعداً تخلّص ـآذر» را براي
خود برگزيد (هدايت، 4/159). وي با کساني چون شعله و مشتاق و هاتف و شاعران ديگري که
نهضت بازگشت ادبي را بنياد نهاده بودند، مصاحبت و همکاري داشت و در شيو? شاعري از
«طرز فصحاي متقدّمين» پيروي ميکرد (همانجا). آذر در بيشتر انواع شعر از غزل و
قصيده و مثنوي و رباعي طبعآزمايي کرده است. وي قصايدي در مدح جانشينان نادر و
کريمخان زند و برخي از معاصران خود دارد. مضمون غزليّاتش غالباً عرفاني و اخلاقي و
عاشقانه است.
وي علاوه بر ديوان اشعار، مشتمل بر ده هزار بيت، يک مثنوي به نام يوسف و زليخا دارد
که به شيو? يوسف و زليخاي جامي سروده است. مثنوي ديگري نيز به نام گنجينه به تقليد
بوستان سعدي به او منسوب است (گرجينژاد، 17).
مهمترين اثر آذر بيگدلي تذکر? عمومي معروف و مفصّل او آتشکده (ه م) است که آن را
در طي 30 سال به نام کريمخان گردآوري و تأليف کرده است (استوري، 1 (2)/871). تذکر?
ديگري نيز به نام دفتر نُه آسمان در شرح احوال شاعران معاصر او به وي نسبت دادهاند
(آقابزرگ، 1/4). آقابزرگ نسخهاي از اين کتاب را در تهران ديده است (8/224)، ولي از
اين کتاب و نيز از گنجينه در فهرستهاي معروف ياد نشده است.
مآخذ: آذر بيگدلي، لطفعليبيگ، آتشکده، بمبئي، 1277ق جمـ ؛ آقابزرگ، الذريعه؛
شوشتري، عبداللّطيفخان، تحفهالعالم، حيدرآباد دکن، 1263ق، صص 141-143؛ گرجينژاد،
احمد، تذکر? اختر، به کوشش عبدالرّسول خبّامپور، تبريز، 1363ش؛ معلّم حبيبآبادي،
محمّدعلي، مکارمالآثار، اصفهان، 1363ش؛ هدايت، رضاقليخان، مجمعالفصحاء، به کوشش
مظاهر مصفّا، تهران، اميرکبير، 1339ش؛ نيز:
C. A. Storey, Persian Literature, London, 1972.
جعفر شعار