لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:161
آراکان، يکي از 7 ايالت جمهوري برمه (فرانسوي: بيرماني) به مساحت 760’36 کمـ 2،
غربيترين بخش برم? سفلي واقع بين رشته کوههاي آراکان يوما در شرق، خليج بنگال در
غرب، بنگلادش در شمال غربي، و مصب رود ايرّاوادّي در جنوب. آراکان مسکن اعقاب
اقوامي مغولي بوده است که در حدود 4 قرن پيش از ميلاد از چين غربي و فلات تبّت به
داخل برمه و از آنجا به تدريج به منطق? آراکان مهاجرت کردند. مرکزش اکياب يا سيتوه
است. آراکان که واسط? نفوذ اسلام به داخل کشور بودايي برمه شمرده ميشود، تا
1199ق/1785م کشوري مستقل و از 1200ق/1786م تا مدتي در تصرف برمه بود. از
1242ق/1826م تا ربيعالاول 1367ق/ژانوي? 1948م ضميم? هند بريتانيا شد و پس از
استقلال برمه در همين سال، بخشي از اين جمهوري نوبنياد را تشکيل داد.
جغرافيايي طبيعي: آراکان حدود 400 کمـ در راستاي ساحل شرقي خليج بنگال از
منتهياليه جنوبي بنگلادش تا دماغ? نگرائيس در منطق? باسين امتداد دارد. همانگونه
که برمه خود به واسط? کوهها از کشورهاي همسايهاش جدا شده، آراکان هم به علت
رشتهکوه آراکان يوما از جلگههاي مرکزي برمه به معناي اخص، جدا گشته است. کوههاي
ياد شده دنبال? کوههايي است که از شمال برمه تا دماغ? نگرائيس کشيده شده ات. وجود
اين مانع طبيعي دستيابيِ آراکان به ديگر نقاط برمه را دشوار ساخته است. بيشتر
آراکان را کوهها و تپهها فرا گرفته است. بارندگي در آن فراوان است و خاک آن به
واسط? رودهاي کوتاه و تند که غالباً به خليج بنگال ميريزند، مشروب ميشود. تنها
نزديک به يک دهم از خاک آراکان کشاورزي ميشود. مهمترين محصول آن برنج و سپس ميوه،
فلفل قرمز و تنباکوست. آراکان از بسياري جهات با ديگر نواحي برمه تفاوت دارد. اگرچه
از لحاظ سياسي بخشي از برمه به معناي اخص محسوب ميشود، از نظر طبيعي و مختصات
جغرافيايي چنين نيست.
جغرافياي انساني: بر پاي? آخرين سرشماري (پيش از 1975م) جمعيت آراکان 000’847’1 نفر
برآورد شده است. اکثر اين مردم در پيرامون بندر اکياب متمرکز شدهاند. گرچه جمعيت
آراکان عمدتاً از نخستين مهاجران برمهاي تشکيل شده است. بسياري از آراکانيها خود
را از برمهايهاي مرکز اين کشور متمايز ميدانند. وجود رشتهکوه آراکان يوما اين
احساس جدايي را تقويت کرده است. اگر اين عامل جغرافيايي در ميان نميبود، شايد
اختلافات آراکانيها با ديگر برمهايها سالها پيش زايل شده بود. بر اثر مجاورت
آراکان با بندر چيتاگنگ بنگال و مراودات و برخوردهاي مختلف ميان اين دو منطقه،
شمارِ درخور توجهي از جمعيت آراکان ريش? بنگالي دارند. دينِ غالب آراکانيها بودايي
(از شاخ? تراوادا ) است، ليکن اقليتهايي از آنها نيز مسيحي و مسلمانند. زبان
آراکاني لهج? برمهاي کهن است که در شکل مکتوبش با برمهاي نواحي مرکزي کشور تفاوتي
ندارد. زبان برمهاي خود به خانواد? زبانهاي چيني ـ تبتي متعلق است. شهرهاي مهم
آراکان سيتوه، سندوي ، کيائوکپيو و تئونگرپ است که همه از شهرهاي ساحلياند. مرکز
آراکان قبلاً شهر آراکان بوده که امروزه ميوهونگ (شهر قديم) نام دارد و در 80 کمـ
شمال غربي اکياب (مرکز فعلي آراکان) واقع است. آراکان تا مدتها تنها از راه دريا
قابل دسترسي بود، اما اکنون از راه هوا و جاده به بقي? برمه پيوند دارد.
گذشت? تاريخي: آراکان تا 1199ق/1785م پادشاهي مستقلي را تشکيل ميداد، ولي از مدتي
پيش از اين تاريخ زمينههاي انحطاط و از دست رفتن استقلال آن رفتهرفته فراهم گشت.
در 809ق/1406م نرميکهلا شاه آراکان که از برمهايها شکست خورده بود، به پادشاه
مسلمان بنگال پناهنده شد. از اين زمان تا سد? 13ق/19م تاريخ آراکان با بنگال اسلامي
پيوندي استوار داشت. شاه نامبرده به ياريِ سپاهيان بنگالي تاج و تخت خويش را
بازيافت و از آن پس خراجگزار پادشاه بنگال شد، ليکن حدود 30 سال بيشتر نپاييد که
برادرزادهاش بسوپيو به بنگال حمله برد و بر بندر مهم چيتاگنگ دست يافت. اين بندر
از حدود 1062 تا 1096ق/1652 تا 1685م بخشي از پادشاهي آراکان بود. نيروهاي دريايي
آراکان با چيره شدن بر چيتاگنگ، با همکاري راهزنان دريايي پرتغالي (معروف به فرنگي)
مستقر در بخش علياي خليج بنگال، تا مدّتي بر آبراههاي بنگال دست يافتند. در سد?
11ق/17م آراکانيها طيّ مدّتي هزاران بنگالي را که سالها براي توليد برنج از آنها
استفاده شده بود، از سرزمين خويش بيرون راندند. در 1070ق/1660م شاه شجاع که از
نيروهاي برادرش اورنگزيب شاه در بنگال شکست خورده بود، در ساي? حمايت ناوگان
آراکانيها از راه دريا به پناه سانداتوداما پادشاه آراکان رفت. مغولانِ بنگال مبالغ
هنگفتي براي بازپس گرفتن شاه شجاع به شاه مذکور پيشنهاد کردند. شاه شجاع درصدد ترک
آراکان برآمد، امّا سانداتوداما مانع او شد. درنتيجه، ميان اين يک که از حمايت
مسلمانان اين سرزمين نيز برخوردار بود از يک سو، و نيروهاي آراکاني از سوي ديگر زد
و خوردي روي داد که طيّ آن شاه شجاع کشته شد. نايبالسّلطن? اورنگزيب، شايستهخان،
انتقام اين قتل را گرفت و با نابود ساختن دو کشتي از ناوگان آراکاني و تسخير
چيتاگنگ در 1076ق/1665م، تعرّضات آراکانيها را متوقّف کرد و با اين اقدام بر تفوّق
آنان در بنگال شرقي (بنگلادش امروز) پايان بخشيد. به هر حال، دستاندازيهاي
آراکانيها به بنگال تا سد? 12ق/18م ادامه يافت. در 1103ق/1692م گروهي از لشکريان
مسلمان متموّل با اسيران بنگالي مستقر در پايتخت آراکان همداستان شدند و سر به شورش
پرداشتند و مدّت 20 سال در اين سرزمين سروَري يافتند. شاعران بنگالي مسلماني چون
دولت قاضي و سيّدالاوّل که در دربار تيري توداما و سانداتوداما شعر ميسرودند، در
پرتو توجّه گروهي از همين لشکريان که در دربار خدمت ميکردند، روزگار ميگذراندند.
احفاد اين لشکريان هنوز در نواحي رامري و اکياب زندگي ميکنند و به کمان(قوس)
معروفند.
پيوند آراکانيها با بنگال اسلامي در القاب اسلامي مانند عليخان و نيز در کلم? شاه
در ترکيباتي مانند الياسشاه سلطان، سکندرشاه، حسين شاه و جز آن، که پادشاهان بودايي
مذهب آراکان براي خود برميگزيدند، و همچنين در نشر سکّههايي که اين القاب، يا
واژ? «کلمه» به خط فارسي، بر آنها نقش گشته، متجلّي است. ردّپايي نيز از اثار
اسلامي در مسجد سنديهکان در ناحي? مروهونگ و در خانقاهها يا مقامهايي از بدرالدّين
اوليا در اکياب و سندوي به جاي مانده است. مشهورترين مقام اين عارف در چيتاگنگ جاي
دارد. وي يکي از اولياء، و نگاهبان ملّاحان آراکان و بنگال است. تأثير اسلام بر
جنبههايي از زندگي بودائيان آراکان امروز نيز به چشم ميخورد، چنانکه مانند
مسلمانان، خوردن گوشت گاو را روا ميدانند.
آراکان در نخستين جنگ (1240-1242ق/1824-1826م) از سه جنگي که در نيم? نخست سد?
13ق/نيم? نخست سد? 19م ميان برمه و بريتانيا رخ داد (و منجر به الحاق کامل برمه به
هند بريتانيا شد)، ضميم? امپراتوري بريتانيا گرديد.
بريتانيائيها که به دنبال تأسيس شرکت هند شرقي در 1008ق/1599م، به شبه قار? هند
نفوذ کرده و در کلکته، بنگال غربي، مستقر شده بودند، رفتهرفته قلمرو نوّاب بنگال
را متصرف شدند و سرانجام اين منطقه را پايگاه توسع? امپراتوري خود در هندوستان
ساختند. درنتيجه، دامن? متصرفات بريتانيا تا اواخر سد? 12ق/اواسط نيم? دوم سد? 18م
به مرز برمه کشيده شد و موجب اختلافاتي ميان برمهايها و کارگزاران بريتانيا در
بنگال گشت که به نبردهايي ميان طرفين منتهي شد.
برمهايها که در 1197ق/1783م آراکان را مسخر خود کرده بودند و پادشاه ايشان به نام
الونگ پايا 000’20 آراکاني را به اسارت گرفته و همراه با پيکر? معروف بودا، مهاموني
، با خود برده بود، در اوايل سد? 13ق/19م به عرض اندامهاي تهديدآميزي در مرز
چيتاگنگ در برابر بريتانيائيها پرداختند. سال 1226ق/1811م آغاز روابط تيره ميان
آراکان و بنگال و برخوردهاي خصمانه در مرز دو کشور بود، که به جنگ 1240ق/1824م
انجاميد. پس از 2 سال نبرد، برمهايها شکست خوردند و بر پاي? پيمان صلح ياندابو در
1242ق/1826م، آراکان به عنوان بخشي از بنگال زير سلط? مستقيم بريتانيا درآمد.
پس از استقلال: در پي استقلال برمه در 1367ق/1948م آراکان به صورت بخشي از اين کشور
تثبيت شد. به موجب قانون اساسيِ جديد جمهوري سوسياليستي اتّحاد برمه مصوب
1393ق/1973م آراکان رسماً به عنوان يکي از هفت ايالت اين کشور تعيين گرديد.
مآخذ: اينترنشنال؛ بريتانيکا؛ دايرهالمعارف اسلام؛ نيز:
Bixler, Norma, Burma, A profile, London, 1971, pp. 14-15, 36-40, 131-132; Yule,
Henry, Mission to the Court of Ava in 1855, London, 1968, pp. 214-215, 218-219.
مجدالدين کيواني
