لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:162
آراگون ، (در منابع اسلامي: اَراغون، اَرَغون، اَرْغون و اَرْکون)، ايالتي در شمال
شرقي اسپانيا يا اندلس دور? اسلامي، در قسمت وسطاي حوض?، رود ابرو ، با ْ3 و َ5 طول
غربي تا 45 دقيقه طول شرقي و ْ39 و َ57 تا ْ42 و َ56 عرض شمالي و حدود 000’170’1
نفر جمعيت (آمار سال 1979م). محدود است از شمال به فرانسه، از مشرق و جنوب به
ايلتهاي کاتالونيا (قطالونيه) و والانسيا (بلنسيه) و از مغرب به کاستيل (قسطيله ـ
قشتاله) و ناوارا (نواره). مساحت اين ايالت 391’47 کمـ 2 است که معادل 11/1
اسپانياست و تراکم نسبي جمعيت آن 24 نفر در کمـ 2 است. کوههاي جوان پيرنه (برانس)
از شمال و رشتهکوه ايبريکو از جنوب غربي آن را در برگرفته که با شيب تندي به جلگ?
پهناور و حاصلخيز آراگون ختم ميگردند. آب و هواي آن مناطق کوهستاني سرد و پربرف و
در ناحي?، جلگهاي گرم و خشک و تحت تأثير اقليم مديترانهاي است. رود ابرو به
درازاي 927 کمـ آن را طي ميکند و در ايالت کاتالونيا به درياي مديترانه (بحر
متوسط) ميريزد. از گذشتههاي دور، خصوصاً در روزگار اسلامي، در حوض? اين رود براي
افزايش محصولات کشاورزي سدهاي متعدد و کانالهاي آبرساني ساخته شده است (وات،
54-55).
سابق? تاريخي: مردم آراگون از نژاد سفيد و احتمالاً از تير? ايبريها هستند که
حدوداً 500’4 سال قبل، از شمال افريقا به اين منطقه مهاجرت کردهاند و سپس با
مهاجمان سلت که از فرانسه آمدهاند، درهم آميخته و هست? اصلي نژاد مردم اسپانياي
امروزي را بنياد گذاشتهاند (دوروتي، 22). زماني که ويزيگوتها در اسپانيا حکمراني
داشتند، به دستور موسيبن نصير در 93ق/712م طارقبن زياد سردار دلير مسلمان با
000’7 نفر که اغلب آنان از مسلمانان بربر شمال افريقا بودند، پس از عبور از تنگ?
هرکول (که بعدها به نام او «تنگ? جبلالطارق» ناميده شد)، رود ريگ (الذريق، لزريق،
رذريق)، پادشاه ويزگيوتها را شکست داد و سر او را به دمشق فرستاد و سپس موفق به
تصرف جنوب غربي اسپانيا يعني ايالت آندالوسيا (اندلس) و حتي پايتخت اسپانيا يعني
تولدو (طليطله) گرديد. پس از اين موفقيت، موسيبن نصير که از پيشرفت حيرتانگيز
طارق به هيجان امده بود، براي اينکه در پيروزيهاي طارق سهيم باشد و ثوابي ببرد، به
همراهي يکي از صحابه و 3 تن از تابعين با 000’18 تن ديگر به کمک ارق به اندلس آمد.
اينان در اندک زماني بر سراسر اسپانيا و از جمله آراگون و شهرهاي آن مسلط شدند
(ارسلان، تاريخ فتوحات اسلامي، 38-52).
سرقسطه (مرکز آراگون) در بهار 95ق/714م تسليم سپاهيان موسيبن نصير گرديد (باستاني)
و فورتون حاکم آراگون به طارقبن زياد تسليم شد و اسلام آورد. اسقف آراگون به
کوههاي پيرنه گريخت، ولي مردم گروه گروه به اسلام گرويدند. انگيز? عمد? قبول اسلام
از سوي بخش وسيعي از مردم اسپانيا، احتمالاً اين بود که ميخواستند از ستم اسقفهاي
مسيحي که روابط کاملاً نزديکي با مأموران حکومت ستمگر ويزيگوت داشتند، خلاص گردند،
به اين تازه مسلمانان مسالم يا مولّدون يا به قول مردم اسپانيا مولاديز ميگفتند
(وات، 14-15). به قولي، موسيبن نصير قصد داشت که از کوههاي برانس (پيرنه) بگذرد و
ضمن تصرف ارض کبير (اروپا) از طريق آلمان و قسطنطنيه خود را به دمشق برساند و دين
اسلام را در اين نواحي رواج دهد، ولي به علت احضار شدن وي و طارق توسط خليف? اموي و
وليدبن عبدالملک (86-96ق/705-715م) اين هدف عملي نشد و موسي و طارق در 96ق/715م با
غنايم و اسيران فراوان که اغلب از شاهزادگان و اشراف بودند، به دمشق بازگشتند و
چندي بعد موسي مغضوب سليمانبن عبدالملک (96-99ق/715-718م) گشت و به گون?
وحشيانهاي از ميان رفت (ارسلان، همان). پس از موسي 19 تن ديگر از مسلمانان به مدت
42 سال (96-138ق/715-755م) در اندلس حکومت کردند و اوقات آنان بيشتر مصروف جنگ با
فرانسويان گشت (ارسلان، تاريخ فتوحات اسلامي، 62). چون منطق? آراگون، بهويژه مرکز
آن سرقسطه، ستاد عمليات نظامي مسلمانان بود، اين منطقه نقش عمدهاي در پيروزي ايشان
ايفا کرد، زيرا در زمان اقتدار مسلمانان، شهرهاي جنوب غربي فرانسه مانند تولوز
(تولوزه) ناربون (ناربونه) کارکاسون (قرقشونه) به تصرف مسلمانان درآمد و در زمان
ناتواني فرانسويان آراگون، بر ناوارا و کاتالونيا ميتاختند. به همين جهت خطالرأس
رشتهکوه پيرنه مرزي ميان دولت اسلامي و مسيحي به شمار آمد و نيروي دفاعي مسلمانان
براي نگهباني سرحدات شمال شرقي در سرقسطه جاي گرفت (وات، 38-39). چون دولت بنياميه
در 132ق/750م به دست ابومسلم خراساني برافتاد و دولت بنيعباس (132-656ق/750-1258م)
بر سر کار آمد، يکي از خليفه زادگان اموي به نام عبدالرحمنالداخل از دست مأموران
عباسي گريخت و خود را به اندلس رساند و موفق به قبضه کردن قدرت در انجا شد و
بازماندگان وي توانستند تا 423ق/1032م، در اندلس (و از جمله آراگون) به حکومت خود
ادامه دهند. در اين مدت فرهنگ و تمدن اسلامي به حد اعلاي خود رسيد و پرتو آن تمام
اروپاي غربي را فرا گرفت (حتي، 2/652).
در 162ق/779م در زمان عبدالرحمن اول (138-172ق/755-788م) شارلماني
(151-199ق/768-814م) که همپيمان خليف? عباسي هارونالرشيد و بالطبع دشمن عبدالرحمن
بود، به دعوت برخي از اميران مخالف، به اندلس حمله کرد و وارد آراگون گرديد، ولي به
علت پايداري مسلمانان سرقسطه و بسته شدن دروازههاي شهر (حتي، 2/650) نتوانست به
فتح سرقسطه نايل آيد و اين امر باعث شد که قسمت اعظم اسپانيا را به حال خود رها کند
(وات، 38)، اما هنگام بازگشت خفتانگيز سپاه فرانسه، در تنگههاي کوهستاني پيرنه
قبايل باسک و ديگر کوهنشينان که اغلب مسلمان بودند از پشتسر به سپاه شارلماني
حمله کردند و خسارتهاي جاني و مالي بسيار وارد آوردند. در اين حملات رولان ، يکي از
سرداران شجاع شارلماني، کشته شد. سرود رولان که در ادبيات قرون وسطاي فرانسه شهرت
دارد، از اين واقعه مايه گرفته است (حتي، 2/650، وات، 38). در زمان عبدالرحمن دوم
(207-238ق/822-852م) که در شبهجزير? اندلس وحدت ارضي و سياسي برقرار شد، عمران و
آبادي بسيار انجام گرفت که قسمتي از آن در آراگون و ا همه مهمتر پايگاههاي نگهباني
براي جلوگيري از حملات فرانسويان بود. سرقسطه که پيش از عبدالرحمن
(300-350ق/912-961م) تابع ايالت لئون شده بود، ديگرباره فرمانبر حکومت امويان گرديد
(وات، 45).
پس از حکم دوم (350-366ق/961-976م)، دولت اموي اندلس دچار ضعف و حالت ملوکالطوايفي
گرديد، به گونهاي که در 423ق/1032م اندلس داراي 31 شهر تقريباً مستقل شد و مقدمات
انحطاط مسلمانان فراهم آمد و تا سال ياد شده فقط شبحي از خلافت باقي بود. اما در
آراگون و بهويژه در سرقسطه، به علت موقعيت مرزي، از مدتها پيش قدرت در دست
فرماندهان مسلمان محلي بود (وات، 117-118). متلاشي شدن قدرت سياسي اندلس فرصتي به
دست شهرياران مسيحي شمال اسپانيا داد که بر پاي? قرارداد با اميران مسلمان نه تنها
از پرداخت جزيه خودداري کنند، بلکه از آنان باج نيز بخواهند (همان). براي مثال،
آلفونسوي ششم امير لئون و قشتاله موفق شد که از حکومت نيرومند محلي اشبيليه سويد
(اشبيليه) خراج دريافت کند، اما همينکه ارگون طمع بست و خواست بر سرقسطه مسلط شود.
با مخالفت شديد السيد (رود ريگو دياز دو ويوار ) که طرفدار مسلمانان و از نجباي
قشتاله و رقيب آلفونسو و مردي بيباک و با شهامت بود، روبهرو شد. السيد خود را در
اختيار حکمران مسلمان سرقسطه يعني ابوجعفر احمدبن سليمان المقتدر باللّه
(438-474ق/1046-1081م) که مردي منجم، رياضيدان و فيلسوف بود، گذاشته بود. در
مقابل، المقتدر السيد را حکمران مستقل شهر مسلمان بلنسيه کرد (474ق/1081م) با
اينهمه، تهديدات مسيحيان بر ضدمسلمانان ادامه داشت. حکمران مسلمان اشبيليه براي
مقابله با آلفونسوي ششم ناچار از حکمران مقتدر دولت مرابطون (479-542ق/1086-1147م)
که در اين زمان در شمال افريقا قدرت مهمي به شمار ميرفتند، کمک خواست و با مساعدت
آنها موقتاً از پيشرفت مسيحيان در جنوب اسپانيا جلوگيري شد. به اين ترتيب، پاي دولت
مرابطون به اندلس باز شد (وات، 117-118)، اما به علت همکاري نکردن مسلمانان با دولت
مرابطون در 512ق/1118م اشراف آراگون پس از 9 ماه محاصره، سرقسطه را تصرف کردند
(ارسلان، تاريخ فتوحات اسلامي، 44) و در 490ق/1097م وشقه سقوط کرد (رانسيمان،
1/121). در 540ق/1145م دست مرابطون به کلي از ناحي? آراگون کوتاه شد (وات، 118) و
دور? دوم ملوکالطوايفي در اندلس آغاز گشت. اين سرزمين دوباره ميان اميران کوچک
ملوکالطوايف تقسيم گرديد و آراگون به دست مسيحيان افتاد. در 566ق/1171م در شمال
افريقا به جاي دولت مرابطون دولت موحدون (542-633ق/1147-1236م) پايهگذاري شد که
بنيادگذار آن محمدبن تومرت بود (473-525ق/1080-1131م). پايهگذاري اين حکومت، جان
تازهاي به مسلمانان اندلس داد و مانع شد که هم? اندلس به دست مسيحيان بيفتد موحدون
حتي يکبار در 592ق/1196م، آلفونسوي هشتم پادشاه قشتاله را در محلي به نام آلارکوس
به سختي شکست دادند، اما از اين پيروزي دستاورد مهمي بهر? مسلمانان نگشت. در برابر،
مسيحيان از اين رهگذر، هرچه بيشتر متحد شدند و سرانجام در 609ق/1212م، دو دولت
متحد آراگون و ناوار با کاستيل، در جنوب طليطه در محلي به نام لاسناواس دِ تولوسا
سپاهيان موحدون را به سختي شکست دادند (دوروتي، 22) و دست مسلمانان را از اسپانيا
بجز از باريکهاي در جنوب اندلس 0شامل غرناطه و پيرامون آن) کوتاه کردند. دولت نوين
غرناطه که محمدبن يوسفبن نصر آن را در 629ق/1232م به نام حکومت نصريه (بنيالاحمر)
پايهگذاري کرده بود، کاملاً مستقل نبوده، بلکه در برابر تاخت و تازهاي پادشاه
قشتاله و آراگون ناچار به پرداخت خراج سالانه گرديد و ناگزير متحد دولت آراگون شد
که در آن زمان بسي گستردهتر بود و حتي بر بلنسيه، ميورقه ، قرصقه ، سردانيه ،
برجلوته و جز آن فرمانروايي داشت. (ارسلان، الحلل السندسيه، 2/229-233). دولت
بنيالاحمر سرانجام به 897ق/1492م به دست ملک? ايزابلا که با فرديناند پادشاه
آراگون ازدواج کرده و متحد شده بود منقرض گرديد و آخرين اميران مسلمان بنيالاحمر
به مراکش گريختند (آيتي، 235؛ باسورث، 44).
پس از کوتاه شدن دست اميران مسلمان از اراگون به مسلمانان آراگون که مودجار خوانده
ميشدند، آزادي ديانت و استقلال داخلي داده شد. از ميان آنان بازرگاناني توانگر
برخاستند و تني چند از آنها در دربار سلطنتي آراگون مصدر خدمات مهمي گشتند.
صنعتگران مسلمان با به کار بردن اشکال و موضوعات اسلامي در صنايع ظريفه، شيو? خاصي
پديد آوردند و بر معماري، درودگري، منبتکاري و فلزکاري اسپانيا تأثير گذاشتند.
آلفونس ششم زماني با افتخار خود را پادشاه دو ديانت يعني اسلام و مسيحيت ميناميد.
با اينهمه، مسلمانان ناچار بودند، جام? مشخصي بپوشند و در محل? مخصوص زندگي کنند و
بهويژه مالياتهاي گران بپردازند. ثروتي که از راه صنعت و بازرگاني براي مسلمانان
فراهم آمده بود، ماي? رشک مسيحيان شد و سرانجام جيمس يکم در 645ق/1247م، فرمان
اخراج 000’100 تن از آنها را از آراگون صادر کرد. اين امر موجب وارد آمدن لطمت
فراوان به صنايع آراگون شد (دورانت، 4/230، 231). تا 1249ق/1833م آراگون به صورت يک
واحد سياسي باقي بود، ولي در آن سال به 3 استان امروزي، ساراگوسا (سَرْقُسْطه =
سَرْقُص = سرقصطه)، اوْسکا (وشقه) و تروئل (ترول) درآمد (بريتانيکا). مرکز ايالت
آراگون همواره سرقسطه بوده و در وصف آن گفته شده است که: «شهري است نيکو و بزرگ،
بستانهاي زمردگونش آن را در ميان گرفتهاند. 4 نهر دارد که از هر سو بر آن محيط
هستند و از آنرو باغهايش به انواع رياحين و گلها مرصع است. شهري است کهن، از
متنزهات آن جلقين و قصرالسرور و مجلس الذهب است» (ابوالفداء، 219) اين شهر به علت
آنکه در ديوار بناهاي آن از مرمر سفيد استفاده شده، به الدارالبيضاء (شهر سپيد) نيز
موسوم بوده است (دمشقي، 417). سرقسطه کليساهاي تاريخي متعدد دارد که از جمل? آنها
«سيو»ست که پيشتر مسجدجامع اعظم مسلمانان بوده و مسيحيان براي تبديل مسجد به
کليسا، مدت 401 سال (513-927ق/1119-1521م) کوشش کردهاند. کاخهاي گوناگون از جمله
کاخ جعفري که ابوجعفر احمد فرمانرواي ارغون در ميانههاي سد? 5ق/11م ساخته،
يادگارهايي از روزگار اسلامي اين شهر است. (ارسلان، تاريخ فتوحات اسلامي، 43). ديگر
شهرهاي عمد? آراگون که در آن هم آثار اسلامي ديده ميشود، عبارتند از وشقه (اوْسکا)
که به نوشت? ياقوت در معجمالبلدان عدهاي از اهل علم بدانجا منسوبند، قلع? ايوب
(منسوب به ايوببن حبيب لخمي يکي از فرمانروايان مسلمان در اواخر سد? 2ق/8م در
اندلس)، کاسپه 0قصبه)، آتيکا (عتيقه)، داروکا (داروغه) و تروئل (ترول).
مآخذ: آيتي، محمدابراهيم، آندلس، دانشگاه تهران، 1363ش، صص 15، 182، 235؛
ابوالفداء، اسماعيل، تقويم البلدان، ترجم? عبدالمحمد آيتي، تهران، بنياد فرهنگ
ايران، 1349ش؛ ارسلان، شکيب، تاريخ فتوحات اسلامي در اروپا، ترجم? علي دواني، قم،
حکمت، 1348ش؛ همو، الحلل السندسيه، بيروت، دارمکتبه الحياه، 1355ق؛ امين، حسن،
الموسوعه الاسلاميه، بيروت دارالتعارف، 1399ق، ص 118؛ بستاني، (فؤاد افرام)؛
باسورث، کليفورد ادموند، سلسلههاي اسلامي، ترجم? فريدون بدرهاي، تهران، بنياد
فرهنگ ايران، 1349ش، ص 43؛ خوري، سليم جبرائيل و شحاده، سليم ميخاييل، آثارالادهار،
بيروت، مطبعه السوريه، 1291ق، صص 68-69؛ حتي، فيليپ، تاريخ عرب، ترجم? ابوالقاسم
پاينده، تبريز، حقيقت، 1344ش، 2/634، به بعد؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده،
تهران، طهوري، 1362ش، صص 181-183؛ حسن، ابراهيم حسن، تاريخ الاسلام السياسي، بيروت،
داراحياء الکتب العربيه، 1362ق، 1/317؛ دايرهالمعارف فارسي؛ دمشقي، محمدبن
ابيطالب، نخبهالدهر، ترجم? حميد طبيبيان، تهران، فرهنگستان ادب و هنر ايران،
1357ش، ص 418؛ دورانت، وبل، تاريخ تمدن، ترجم? فريدون بدرهاي، تهران، اقبال،
1345ش، صص 18/327-328، 356 به بعد؛ همو، همان، ترجم? ابوالقاسم طاهري، تهران،
اقبال، 1343ش، 13/226-231؛ دوروتي، لودر، سرزمين و مردم اسپانيا، ترجم? شمسالملوک
مصاحب، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1344ش؛ رانسيمان، استيون، تاريخ جنگهاي
صليبي، ترجم? منوچهر کاشف، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش، 1/120؛ وات،
مونتگومري، اسپانياي اسلامي، ترجم? محمدعلي طالقاني، تهران، بنگاه ترجمه و نشر
کتاب، 1359ش، فهرست.
عليبابا عسکري
