آزادِ بِلْگُرامي، ميرغلامعليبن نوح حسيني واسطي، متخلص به «آزاد»
(116-1200ق/1704-1786م)، شاعر، مورخ و عارف مشهور هند. آزاد در بخش ميدانپوره از
شهرستان بلگرام زاده شد. او در کتابهايش: مآثرالکلام (ص 161)، سرو آزاد (ص 291،
293) و خزانة عامره (ص 123) زاد روز خود را 25 صفر 1116ق/18 ژوئن 1704م و زادگاه
خود را بلگرام گفته و خود را واسطيالاصل حسينينسب، از نژاد زيدبن عليبن حسين(ع)،
حنفي مذهب و چَشتي مشرب شده است.
آزاد در خاندن علم و ادب پرورش يافت و مقدمات علوم را در زادگاه خود نزد ميرطفيل
محمد بلگرامي، که بعدها به او «استادالمحقّقين» لقب داد، فرا گرفت. لغت و ادب و
حديث و سيرت نبوي را نزد جد مادري خود ميرعبدالجليل بلگرامي و عروض و قوافي و فنون
ادبي را نزد دايي خود ميرمحمد تحصيل کرد و در 1137ق/1724م به دست ميرسيدلطفالله
بلگرامي به طريقت صوفيان چشتي درآمد. در 1150ق/1737م به قصد حج عازم سفر شد. در
مدينه صحاح ستّه را نزد محمد حيات سندهي قرائت کرد و در مکه نزد شيخعبدالوهاب
طنطاوي به تحصيل حديث پرداخت (خزانة عامره، 124؛ مآثرالکلام، 162). آزاد در نيمة
اول عمر خود 3 سفر کرد: در 1134ق/1721م همراه ميرعظمتالله «بيخبر» بلگرامي (د
1142ق/1729م) براي ديدن جد مادري خود ميرعبدالجليل و تحصيل نزد او به شاهجهانآباد
(دهلي) رفت و پس از 2 سال اقامت در آنجا به بلگرام بازگشت. در 1142ق/1729م براي
ديدار دايي خود ميرمحمد بلگرامي عازم سيوستان سند شد. ميرمحمد او را براي مدت 4 سال
به نيابت خود به امر بخشيگري و وقايعنگري در آنجا گماشت و خود به بلگرام رفت.
سرانجام پس از مراجعت ميرمحمّد، در 1147ق/1734م به دهلي و سپس به بلگرام بازشت. وي
در اينس فر با حزين لاهيجي (1103-1181ق/1691-1767م) در شهر بهکر و با واله داغستاني
(1124-1170ق/1712-1756م) در لاهور ديدار کرد (خزانة عامره، 194، 448). سومين سفر او
در ذيقعدة 1150ق/فورية 1738م به حجاز بود که ذکر آن گذشت. اين آخرين سفر او از
بلگرام بود، زيرا پس از آن وي ديگر به زادگاه خود بازنگشت.
هنگامي که آزاد عازم سفر حج بود، در مالوه به خدمت نواب آصفجاه رسيد و يک رباعي در
مدح او سرود و از او تقاضاي مساعدت کرد. نواب تقاضاي او را پذيرفت و هزين? سفر او
را پرداخت (وي اين رباعي را در خزانة عامره، ص 126، نقل کرده است). آزاد پس از اين
مديحه هرگز شعري در ستايش شاه يا اميري نسرود (شبلي، 115-116). وي در بازگشت از
حجاز، در جماديالثاني 1152ق/اوت 1739م به دکن رفت. در 1158ق/1745م نظامالدوله
ناصر جنگ، پسر آصفجاه، از جانب پدر به صوبهداري اورنگآباد منصوب شد و چون مردي
اديب و شاعر بود، آزاد را با خود به آنجا برد. آزاد در اورنگآباد با احترام زندگي
کرد و از نزديکان نظامالدوله بود و هنگامي که نظامالدوله پس از مرگ پدر فرمانرواي
دکن شد، آزاد را با خود به حيدرآباد آورد، ولي او با آنکه از مصاحبان بسيار نزديک
نظامالدوله بود، هرگز مقامي را در دستگاه او نپذيرفت (مآثرالکلام، 163).
پس از کشته شدن نظامالدوله آزاد مدتي در خدمت صمصامالدوله شاهنوازخان وزير
حيدرآباد بود، تا آنکه صمصامالدوله در 1171ق/1758م کشته شد و خانهاش به يغما رفت.
در اين غارت، دستنويس ناتمام مآثرالکلام، نوشتة صمصامالدوله گم شد، ولي آزادب ا
کوشش پيگير اوراق پراکندة آن را پيدا کرد و «خطبه و تمهيد» و شرح حال مؤلف و برخي
مطالب مهم ديگر را در آن وارد کرد و شرح احوال چند تن از بزرگان و اميران معروف را
بر آن افزود و پس از بازسازي و تجديدنظر، تعداد شرح احوال آن را به 290 رساند
(استوري، I(2)/857). چند سال بعد در 1194ق/1780م صمصامالملک ميرعبدالحي، فرزند
صمصامالدوله، اين کتاب را تکميل کرد و تعداد شرح احوال را به 730 افزايش داد
(همانجا).
آزاد در 1178ق/1764م از حيدرآباد رهسپار اورنگآباد شد و در آنجا انزوا اختيار کرد
و تا پايان عمر در همانجا زيست. در 21 ذيقعهدة 1200ق/15 دسامبر 1786م وفات يافت و
در زميني که در گورستان معروف «روضه» (يا «خلدآباد») خريده بود به خاک سپرده شد.
آزاد به زبانهاي فارسي، عربي و اردو آثار فراوان به نظم و نثر دارد و به سبب قصايدي
که به زبان عربي در ستايش پيامبر اکرم(ص) سروده است او را «حسّانالهند» لقب
دادهاند.
وي علاوه بر شعر و ادب، در ديگر دانشها نيز صاحبنظر بود و معاصران او غالباً مراتب
فضل و کمال او را ستودهاند (تتوي، 51-52؛ گوپاموي، 89؛ حاکم لاهوري، 34-35).
ت.و. هيگ در «آثار تاريخي مهم دکن» (ص 58) مينويسد: «آوازة دانش اين شاعر به حدي
است که پدران و مادران، کودکان خود را به مقبرة او ميبرند حبّة قندي يا لبهاي خود
از روي سنگ مزار او ذوق علم بيابند و توانايي و استعداد تحصيل ان را حاصل کنند».
غزليات آزاد بيشتر به شيوة معروف به سبک هندي است و مضامين عاشقانه دارد و گاهي
تشبيهات و استعارات لطيف در آن ديده ميشود. او در «تاريخگويي» نيز داراي قدرت و
مهارت خاص است (تئوري، 52-56).
آثار: آنچه از آزاد در دست است بدن شرح است:
الف ـ به فارسي: 1. سندالسعادات في حسن خاتمهالسادات، کتابي است در تجليل از سادات
و بيان حسن عاقبت آنان که در 1282ق/1865م در بمبئي به چاپ رسيده است؛ 2.
غزلانالهند، ترجمة دو فصل سوم و چهارم سبحهالمرجان خود اوست دربارة استعاره و
مجاز، و حالات عشق و صفات معشوق، که به خواهش دوستانش عبدالقادر «مهربان»
اورنگآبادي و لچهمي نراين «شفيق» اورنگآبادي در 1178ق/1765م به فارسي نگاشته است؛
3. شجرة طيّبه، در شرح احوال مشايخ بلگرام؛ 4. روضهالاولياء، در شرح احوال 10 تن
از مشايخي که در «روضه» (يا خالدآباد) به خاک سپرده شدهاند. دهمين شرح حال دربارة
خود اوست. آزاد اين کتاب را در 1161ق/1748م نوشته است. اين کتاب در 1310ق/1892م در
اورنگآباد به چاپ رسيده است؛ 5. مآثرالکرام، يا تاريخ بلگرام، در 2 بخش است؛ بخش
اول در احوال 80 تن از «فقرا» يي که به نوعي با بلگرام ارتباط داشتهاند، بخش دوم
در احوال 70 تن از فضلاي مربوط به بلگرام، آزاد شرح احوال خود را نيز در هر 2 بخش
آورده است. اين کتاب در 116ق/1753م نوشته شده و در 1328ق/1910م در حيدرآباد به چاپ
رسيده است؛ 6. سرو آزاد، يا دفتر دوم مآثرالکرام. گرچه آزاد اين کتاب را به عنوان
جلد دوم مآثرالکرام نوشته است، ليکن در حقيقت اين کتاب مستقلي است در ذکر احوال
شاعراني که بعد از 1000ق/1592م در هند ميزيستهاند. اين کتاب در 2 بخش است: بخش
اول دربارة 143 تن شاعر پارسگوي، بخش دوم در احوال 8 تن از شاعران هندي زبان (هندي
بهاشا). در اين کتاب نيز آزاد شرح احوال خود را در شمار شاعران پارسيگوي آورده
است. اين کتاب در 1166ق/1753م نوشته شده و در 1331ق/1913م در لاهور به چاپ رسيده
است؛ 7. يد بيضا، تذکرة احوال 532 تن از شاعران متقدم و متأخر زبان پارسي است که
آزاد آن را در 1145ق/1733م در سيوستان تدوين کرد و سپس در 1148ق/1736م در اللهآباد
و بار سوم پس از بازگشت از حجاز در آن تجديدنظر کرد و مطالبي تازه بر آن افزود. در
بعضي از نسخههاي اين کتاب عنوان ديگر صبح خندان بدان داده شده است؛ 8. خزانة
عامره، تذکرة ديگري است دربارة 135 تن از شاعران متقدم و متأخر که شرح احوال
آصفجاه و پسرانش و چند تن از امراي آنزمان را نيز شامل است. علاوه بر اينها
دربارة قوم مراتهه و احمدشاه درّاني نيز مطالبي در آن آمده است. اين کتاب در
1176ق/1763م تأليف شده و در 1288ق/1871م و 1317ق/1900م در کانپور به چاپ رسيده است
(دربارة بخشهايي از اين کتاب که به زبان انگليسي ترجمه و منتشر است، نکـ استوري،
I(2)/865).
آثار منظوم آزاد به زبان فارسي از اين قرار است: 9. ديوان اشعار، شامل غزليات، چند
رباعي و قطعه؛ 10. مثنوي در جواب مثنوي ميرعبدالجليل بلگرامي؛ 11. مثنوي سراپاي
معشوق؛ 12. دلگشانامه، منظومهاي است دربارة مختار و خونخواهي حسينبنعلي(ع) که در
1131ق/1719م سروده شده است (ريو II/719). در صحّت انتساب اين منظومه به آزاد ترديد
شده است؛
ب ـ به عربي: 13. ضوءالدراري في شرح صحيحالبخاري، شرح صحيح بخاري است تا آخر
کتابالزکاه؛ 14. سبحهالمرجان في آثار هندوستان، در 1177ق/1763م تأليف شده و شامل
4 فصل است. فصل اول آن را که در باب اشاراتي است که در قرآن و احاديث به هندوستان
شده است، در 1163ق/1750م به نام شمامهالعنبر في ماورد فيالهند من سيدالبشر نوشته
بوده و نسخههايي از آن به صورت کتابي مستقل در کتابخانهها موجود است (استوري،
I(2)/589). فصل دوم آن دربارة علماي هند است و ظاهراً اين نيز بخشي است از کتابي
مستقل که قبلاً به نام تسليهالفؤاد نوشته بوده است. فصل سوم در محسنات کلام و
صنايع بديعي است. فصل چهارم در موضوعات مربوط به حالات عشق و صفات معشوق است. فصل
آخر اين کتاب را نويسنده خود به نام غزلان هند به فارسي ترجمه کرده است.
سبحهالمرجان در 1303ق/1886م در بمبئي به چاپ رسيده است؛ 15. ديوان اشعار، شامل
3000 بيت است که در 1300ق/1883م در حيدرآباد به چاپ رسيده است؛ 16.
السّبعهالسيّاره، 7. ديوان شعر است که در 1179ق/1766م شروع شده و در 1194ق/1780م
پايان يافته است. گزيدههايي از اشعار اين مجموعه به نام مختار ديوان آزاد در
1328ق/1910م در لکهنو به چاپ رسيده است.
در کتابخانة دانشگاه عليگره نيز 2 مجموعه به نامهاي ديوان تاسع و ديوان عاشر به نام
ازاد موجود است؛ 17. مظهرالبرکات، منظومهاي است عرفاني در 7 دفتر که در سالهاي آخر
عمر آزاد، بعد از سالهاي 1194، 1195ق/1780، 1781م سروده شده است؛ 18. شفاءالغليل
في اصلاح کلام ابيالطيبالمبتني؛ 19. کشکول، نسخهاي از آن به خط آزاد در کتابخانة
آصفيه حيدرآباد موجود است. (براي مشخصات نسخهشناسي آثار فارسي و عربي آزاد، نکـ
استوري، I(2) 859-866).
آثار آزاد از زمان حيات او مورد توجه دانشمندان و اديبان هند بوده و کساني چون
غلامحسين صديقي بلگرامي در شرايف عثماني، و محمدصديق سخنور عثماني بلگرامي در تحقيق
السّداد في مزلات الآزاد (استوري، I(2) 863) و شبلي نعماني در مقالهاي به عنوان
«مولوي غلامعلي آزاد بلگرامي» در جلد دوم ندوه، شمـ 2، آوريل 1905، به انتقاد از
آثار او پرداخته و به برخي از اشتباهات او اشاره کردهاند.
مآخذ: آزاد بلگرامي، ميرغلامعلي، خزانة عامره، کانپور، 1871م؛ همو، ماثرالکرام،
حيدرآباد دکن، 1910م؛ همو، سرو آزاد (دفتر دوم مآثرالکرام)، لاهور 1913م؛ آقابزرگ،
الذريعه، 8/255، 12/127؛ تتوي، ميرعليشير قانع، مقالاتالشعراء، به کوشش حسامالدين
راشدي، کراچي، 1957م؛ حاکم لاهوري، عبدالحکيم، تذکرة مردم ديده، لاهور،
1339ق/1921م؛ شبلي نعماني، «مولوي غلامعلي آزاد بلگرامي»، مقالات شبلي، حصة اول
(تاريخي)، ج 5، معارف اعظمگره، 1375ق/1955م؛ گوپاموي، محمد قدرتالله، تذکرة
نتايجالافکار، بمبئي، 1336ق/1918؛ نيز:
Haig, T. W., Historical Landmarks of the Daccan, All?h?b?d, 1907; Rieu, Ch.,
Catalague of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1881;
Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972.
رضا رضازادة لنگرودي