شماره مقاله:212
آسي، زباني از خانوادة زبانهاي هند و اروپايي و متعلق به شاخة سکائي از زبانهاي
ايراني شمال شرقي. اين زبان از مناطق شرقي ايران به قفقاز رفته و با زبان سغدي که
آثار آن در آسياي ميانه و ترکستان چين به دست آمده و با زبان يغنايي که امروز در
نواحي شرقي سمرقند رايج است و نيز با زبان خوارزمي مربوط است (ميه، 62؛ يارشاطر،
20).
نياکان آسها را در قرون وسطي «آلان» و «الآن» و در دوران باستان «سَرْمَت»
ناميدهاند. اين زبان اکنون زبان آسهاي اُسِتّياي شمالي (در فدراسيون روسيه) و
اُسِتّياي جنوبي (در گرجستان شوروي) است. به علاوه در برخي نقاط ديگر چون کاربارده
بالکار و استاوْروپول نيز عدهاي به زبان آسي تکلم ميکنند. سرزمين آسيزبانان در
دو سوي سلسله جبال قفقاز واقع شده است. زبان آسي در اصل يک زبان ايراني است، ولي به
سبب تأثير زبان مردم قفقاز تغييراتي در آن روي داده و از اين جهت آن را يک زبان
دوجنبهاي و شامل عناصر ايراني و غير ايراني ميدانند (عيسايف، 66, 67؛ ژيرکوف،
637). بيروني در مقدمة تحديد نهاياتالاماکن مينويسد که زبان قوم آلان و آس
آميختهاي از خوارزمي و بجناکي است (ص 21).
زبان اسي در عين حال از تأثير زبان فارسي به دور مانده، ولي بسياري از ويژگيهاي
زبانهاي باستاني ايران (مانند صرف اسم در حالات چندگانه و کاربرد پيشوندهاي متعدد
براي افعال و غيره) را نگهداشته است.
زبان آسي داراي 2 لهجه است: لهجة ايرون در شرق و لهجة ديگور در غرب. لهجة ايرون در
بخش وسيعي گسترش يافته و 75 درصد آسها به ان لهجه تکلم ميکنند و مبناي زبان ادبي
آسي است. ايرون يک لهجة فرعي نيز دارد که «توالي» خوانده ميشود (ارنسکي، 3039.
لهجة ديگور که در بخش غربي و امتداد رودخانههاي اوروخ و اورسدن رواج دارد، يک لهجة
مهجور است ولي ويژگيهاي مراحل قديمي اين زبان را بيشتر در خود حفظ کرده است
(هيستينگز).
در آواشناسي اين زبان 7 مصوت و 28 صامت وجود دارد، و اسم و فعل در آن صرف ميشوند.
اسمها مفرد و جمع و نکره و معرفه دارند و در 9 حالت صرف ميشوند. اعداد در زبان آسي
داراي 4 طبقهاند: وصفي، ترتيبي، توزيعي و کسري (قس: ابوالقاسمي، 10 به بعد).
کهنترين اثر مکتوب زبان آسي سنگ نبشتة زِلنچوک است که به 941م تعلق دارد. اين
نوشته که سنگ قبري در 21 سطر و به خط يوناني است در 1888م در کرانة راست رودخانة
زلنچوک، يعني در سرزمين باستاني آلانها، کشف شده است. امّا رسم نگارش اين زبان به
خطّ يوناني بر اثر عوامل مختلف تاريخي از جمله هجوم تاتارها از ميان رفته است
(عيسانف، 67). زبان آسي روزگاري به خط فارسي (عربي) نيز کتابت ميشده است
(اينترنشنال).
خط آسي در 1798م توسط مبلغان مسيحي براساس خط کليسايي اسلامي ساخته شد. در 1844م
آندره شِگْرِن (1794-1855م) الفبايي بر پاية خط سيريليِ غيرديني وضع کرد، و سپس، و.
ميللر خطي بر مبناي الفباي لاتين براي زبان آسي طرح نمود (اُرانسکي، 303-304؛
ابوالقاسمي، 5). از 1923م تا 1938م براي زبان آسي شمالي و جنوبي از الفبايي که
براساس خط لاتين طرحريزي شده بود استفاده ميشد.
در 1938م خط جديدي براساس الفباي روسي براي زبان آسي وضع شد، که تاکنون معمول و
مورد استفاده است. گرچه در سدههاي 18 و 19 کساني بودهاند که به زبان آسي شعر
ميگفتهاند، لکن کُستا ختاگوروف (1859-1906م) شاعر ملي و بنيانگذار ادبيات آسي
بشمار ميرود، و سرودههاي او در ترقي و تکامل اين زبان سهم مهمي داشته است.
داستانهاي مربوط به قهرمانان «نَرت» از ادبيات ملي اين زبان است که اکنون ضبط شده و
به صورت مکتوب موجود است و در ادبيات آسي اهميت خاصي دارد.
بر طبق آمار 1977م از جمله 039‘488 نفر آس، 589‘432 نفر زبان آسي، 546‘26 نفر زبان
روسي و 904‘28 نفر زبانهاي ديگر را زبان مادريشان ميدانند.
مآخذ: ابوالقاسمي، محسن، زبان اسي، تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1348ش (جمـ)؛
ارانسکي، اي، ام، مقدمة فقهاللغة ايراني، ترجمة کريم کشاورز، تهران، پيام؛
اينترنشنال؛ بريتانيکا؛ بيروني، ابوريحان، تحديد نهاياتالاماکن، ترجمة احمد آرام،
دانشگاه تهران، 1352ش؛ دايرهالمعارف بزرگ شوروي؛ ژيرکوف، «زبانهاي شمال قفقاز»،
آينده، س 2، شمـ 10 (بهمن 1306ش)، صص 632-638، 744-747؛ يارشاطر، احسان، «زبانها و
لهجههاي ايراني»، مجلة دانشکدة لدبيات، س 5، شمـ 1، 2 (مهر و دي 1336ش)، صص 11-48؛
هيستينگز، ذيل Ossetic Religion؛ نيز:
محمدآصف فکرت