دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 1

اینجــــا یک کتابخانه دیجیتالی است

با بیش از 100000 منبع الکترونیکی رایگان به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی

دائرة المعارف بزرگ اسلامی - جلد 1

مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی

| نمايش فراداده ، افزودن یک نقد و بررسی
افزودن به کتابخانه شخصی
ارسال به دوستان
جستجو در متن کتاب
بیشتر
تنظیمات قلم

فونت

اندازه قلم

+ - پیش فرض

حالت نمایش

روز نیمروز شب
جستجو در لغت نامه
بیشتر
توضیحات
افزودن یادداشت جدید

آصف الدوله، محمد يحييجلد: 1نويسنده:  
 
 
شماره مقاله:247
















آصِفُ‎الدّوله، محمد يحيي عليخان بهادر، فرمانرواي اَوَدْهْ
(1188-1212ق/1774-1797م) و از شخصيتهاي سياسي و فرهنگي هند د سدة 12ق/18م، چهارمين
نواب از حکام شيعي «نواب اَوَدْهْ» يا بنب‎ميرزاناصر (1133-1273ق/1721-1856م) که در
پي تضعيف حکومت مرکزي سلاطين مغول هند، در زمان محمدامين نواب
برهان‎الملک‎سيدسعادت‎خان‎نيشابوري، نياي بزرگ اين خاندان، به استقلال محلي دست
يافتند (زامباور، 444-445؛ شيرواني، 416، 463).
آصف‎الدوله فرزند شجاع‎الدوله فرزند صفدر جنگ، پس از مرگ پدر در 1188ق/1774م به
حکومت رسيد (فدايي، 412). خاندان وي از زمان پدرش شجاع‎الدوله با بستن معاهدة مشهور
بنارس با وارن هيستينگز دولتمرد بنام انگليسي و فرماندار کل هند
(1145-1233ق/1732-1818م) در 1186ق/1772م در سلک متحدان و ياوران کمپاني هند شرقي
درآمده بودند. ولي اندکي پس از قدرت يافتن آصف‎الدوله در 1188ق/1772م، شوراي جديد
کمپاني به رغم مخالفت هيستينگز و بارول ، قرارداد سابق را ملغي اعلام کرد و
آصف‎الدوله را مجبور ساخت که شمن پرداخت هزينه‎هاي سپاه کمپاني، غازي‎پور و بنارس
را به کمپاني واگذارد. شورا با حمايت از چيت سينگ که از زمينداران خراجگزار خانوادة
اصف‎الدوله بود و اعطاي لقب راجه به وي، نواب جديد را با تنگناي مالي دشواري
روبه‎رو ساخت (دولافوز، 248). در ماجراي تملک نقدينه‎ها و قسمتي از املاک پدر
آصف‎الدوله توسط همسران پدر وي (بيگمهاي اوده)، نيز شورا جانب ايشان را گرفت و
بدين‎سان بحران مالي دستگاه حکمت آصف‎الدوله تشديد شد. در 1192ق/1778م وي در شهر
چنار به ديدار هيستينگز حامي قدرتمند خود شتافت. فرماندار کل هند نيز به استناد
همدستي بيگمها با راجه چيت سينگ در شورشي که وي در برابر انگليسيها به راه انداخته
بود، فرمان استرداد آن اموال را به سود آصف‎الدوله صادر کرد (همو، 248، 264؛
بريتانيکا).
آصف‎الدوله پس از اين ماجرا و سامان يافتن وضع مالي دربارش، پايه‎هاي حکومت خود را
استوار ساخت. وي در آغاز حکومت، پايتخت خود و مرکز استان واده را از فيض آباد به
لکهنو منتقل کرد 0سيدعلي حسن خان، 6) و به اباداني و رونق شهر همت گماشت. به سبب
ارادت به حسين‎بن‎علي(ع)، حسينيه‎اي در لکهنو بنياد نهاد که هم از نظر معماري و هم
به دليل فعاليتهاي خيرية آن شهرت يافت (همانجا)، گرچه به گفتة ميرزاابوطالب اصفهاني
(تفضيح‎الغافلين، 112-113) کساني که خانه‎ها و زمينهايشان براي بناي اين محل گرفته
شد، بي‎خانمان شدند و چيزي در برابر آن دريافت نکردند. از ديگر بناهاي او رومي
دروازه و مچهي بهون در لکهنو بود (سيدعلي حين خان، 6). از ثروت و سخاوت او بسيار
گفته‎اند و سياهة اموال او شامل هزاران اسب، پيل، طوطي، ميمون و کبوتر با آذينهاي
جواهرنشان بوده است (همانجا؛ شيرواني، 462). سليقة متفنن و اسرافهاي بيش از حد او
روشن مي‎سازد که چرا با 2 کرور مداخل ملکي (همانجا)، تزلزل مالي گاه و بيگاه بر
دربار وي سايه مي‎افکنده است. در 1197-1198ق/1783-1784م قحطي سختي در آوده هزاران
نفر را از پاي درآورد و فساد حاکم بر دستگاه موجب شد که در شرايطي اين چنين دشوار و
حتي ترحم‎انگيز براي بيگانگان، هيچ کمکي به مردم بلازده از رطف حکومت ترسد
(اصفهاني، تفضيح‎الغافلين، 95).
از سوي ديگر تعلق خاطر آصف‎الدوله به اهل بيت پيامبر اکرم(ص)، او را در انجام
کارهاي عمراني در سرزمينهاي ديگر اسلامي به‎ويژه در نواحي مورد احترام و تقديس
شيعيان، پيشگام مي‎ساخت. از آن جمله پرداخت هزينة بناي صحن و ديوارهاي حرم
حسين‎بن‎علي(ع) در کربلا، احداث بازاري متصل به يکي از دروازه‎هاي آن 0اصفهاني،
مسير طالبي، 400، 408)، بناي عمارتي ناتمام بر مقام و خيمه گاه حضرت
زين‎العابدين(ع) و سرانجام احداث نهر بزرگ آصفيه يا هنديه در شهر حلة عراق که هنگام
سفر ابوطالب اصفهاني به عتبات هنوز به اتمام نرسيده و بيش از 10 لک زر روپيه صرف آن
گرديده بود (همان، 416-417).
آصف‎الدوله، بخشي از شهرت و اعتبار خود را مديون توجه و عنايتي است که به اهل علم و
فعاليتهاي فرهنگي و ادبي داشته است. همزمان با انحطاط سياسي و اجتماعي و اقتصادي
سلسلة مغولان هند پس از مرگ عالم‎شاه بهادر‎شاه اول، فعاليتهاي علمي و ادبي به
دربارهاي محلي منتقل شد. لکهنو در ايام حکومت آصف‎الدوله از مراکز مهم فعاليتهاي
فرهنطي طرىيى (رضوي. 75). ادبيات محلي و همزمان با آن زبان اردو به عنوان زباني
مستقل، روبه گسترش نهاد. کساني چون تفضل حسين‎خان‎کشميري رياضي دان، ميرزاابوطالب
اصفهاني، علي‎ابراهيم‎خان متخلص به خليل، و ميرزافخرالدين احمدخان (ميرزاجعفر هندي)
نويسندة رحلة آصفيه (به نام آصف‎الدوله) ازجمله بزرگان منسوب به دربار اويند (نقوي،
458، 487، 488؛ رضوي، 75؛ آقابزرگ، 26/15). از اين ميان ابوطالب اصفهاني کتاب
تفضيح‎الغافلين را در شرح وقايع روزگار اصف‎الدوله در 1211ق/1796م به دستور کاپيتان
ريچاردسون انگليسي نوشت. اين کتاب شرح کاملي از اوضاع سياسي و اجتماعي آن ناحيه در
زمان حکومت آصف‎الدوله است که نابسامانيهاي اقتصادي و اجتماعي و فعاليتهاي عوامل
کمپاني هندشرقي و ساير احوال آن دوره را به روشني بازمي گويد.
شمار کتابهاي کتابخانة آصف‎الدوله را 000‘120 جلد نوشته‎اند که 200 صحاف در آن به
کار ترميم و تجليد کتاب اشتغال داشتند. (شيرواني، 462). اصف‎الدوله خود شعر مي‎گفت
و در نظم اشعار فارسي و اردو مهارت داشت و «آصف» تخلص مي‎کرد (سيدعلي) حسن خان، 6).

وي پس از 23 سال حکومت در 1212ق/1797م درگذشت و در حسينيّة امام پاره لکهنو به خاک
سپرده شد (شيرواني، 462؛ سيدعلي حسن خان، 6). ماده تاريخ مرگش بر سنگ گور وي نقش
بسته و ذکر تاريخ مرگ او در 1150ق/1737م که سيدعلي حسن‎خان (ص 6) آورده يقيناً
اشتباه است. او فرزندي نداشت و بنا به وصيتش وزير عليخان فرزند يکي از ملازمانش به
جانشيني وي برگزيده شد. اما پس از چند ماه با دخالت فرماندار انگليسي هند از حکومت
برکنار شد و برادر آصف‎الدوله، نواب يمين‎الدوله سعادت عليخان، به حکومت رسيد
(شيرواني، 462).

مآخذ: آقابزرگ، الذريعه، 26/15؛ اصفهاني، ابوطالب، تفضيح‎الغافلين، به کوشش عابدرضا
بيدار، رامپور، مؤسسة مطالعات شرقي، 1965م؛ همو، مسير طالبي (سفرنامة ميرزاابوطالب
خان). به کوشش حسين خديوجم، تهران، جيبي، 1352ش؛ اينترنشنال، ذيل، oudh؛ بريتانيکا،
ذيل Hstings؛ دولافوز، ث. ف، تاريخ هند، ترجمة محمدتقي فخرداعي گيلاني، تهران،
کميسيون معارف، 1316ش؛ زامباور، ادوارد ريتر، معجم‎الانساب، ترجمة زکي محمدحسن‎بيک
و حسن احمدمحمود، بيروت، دارالرائدالعربي، 1980م؛ سيدعلي حسن خان، صبح گلشن، به
کوشش احمديزدان مولوي محمدعبدالمجيد خان، 1295ق؛ شيرواني، زين‎العابدين،
حدائق‎السياحه، تهران، 1348ش؛ فدايي اصفهاني، نصرالله، داستان ترکتازان هندي،
بمبئي، 1892م؛ نقوي، عليرضا، تذکره‎نويسي در هند و پاکستان، تهران، علمي، 1343ش؛
نيز:

Razavi, A, "The Breakdown of Traditional", The Cambridge History of Islam, ed.
M. Holt, et al., Cambridge University, 1984, II/A.
بخش تاريخ

 





/ 415