شماره مقاله:263
آغاز و اَنْجام، عنوان شماري از رسالات و کتابهاي کلامي و عرفاني و علمي به زبان
فارسي، نوشتة تني چند از دانشوران مسلمان ايراني، بيشتر شيعي. برخي از کساني که ذيل
اين عنوان اثري پديد آوردهاند، از اين قرارند:
1. اَبْهَري، اثيرالدين مفضلبنعمر (د ح 660ق/1262م). اثر او رسالهاي دربارة مبدأ
و معاد در 2 بخش است. بخش يکم، 6 مفصل بدين ترتيب دارد: الف ـ برهان واجبالوجود؛ ب
ـ توحيد واجبالوجود؛ ج ـ تنزيه واجبالوجود؛ د ـ اثبات معلول؛ هـ ـ کثرت عقول؛ و ـ
اثبات نفوس ملکيّه. بخش دوم، داراي 5 فصل بدين گونه است: الف ـ معاد جسماني؛ ب ـ
بطلان تناسخ؛ ج ـ نفس غيرقابل فساد؛ د ـ معاد روحاني؛ هـ ـ کرامات، وحي و الهام.
برخي اثر او را ترجمة کتابالمبدأ والمعاد ابوعليسينا پنداشتهاند که درست نيست.
از اثر او نسخههايي خطي در کتابخانههاي مرکزي دانشگاه تهران، الهيات، مجلس شوراي
ملي (سابق) و مدرسة سپهسالار (سابق) موجود است.
2. احمدي، محمد. اثر او رسالهاي است دربارة مبدأ و معاد به شيوة عارفان حروفي.
نسخهاي خطي از آن، داراي تاريخ کتابت 855ق/1451م، در کتابخانة اياصوفيا (استانبول)
موجود است که فيلم آن در کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران يافت ميشود.
3. فارسي، ابوالخير محمدتقيبنمحمد (د 940ق/1533م)، شاگرد ميرصدرالدين حسيني دشتکي
شيرازي (د 903ق/1497م) و فرزندش غياثالدين منصور دشتکي شيرازي (د 948ق،1541م).
رسالة او دربارة اسطرلاب، و داراي ترتيبي به اين صورت است: يک «آغاز»، 23 فصل به
نام 23 «سطر» و يک «انجام». آقابزرگ تهراني ميگويد که نسخهاي از آن را ضمن
مجموعهاي در کتابخانة حاجعلي محمدنجف آبادي در نجف اشرف ديده است. تاريخ کتابت
اين نسخه 1122ق/1710م است. اين رساله گزيدهاي است از کتاب حالالتقويم خود نويسنده
که در 3 قسمت (آغاز، مقالهاي در چند لمعه و انجام) فراهم امده و طبق فهارس
نسخههاي خطّي به نامهاي ديگري مانند اسطرلاب، اسطرلاب مسطّح، منتخب حلّالتقويم و
انتخاب حلالتّقويم نيز ياد شده است. مؤلف بر آن بوده که ندر اين صحيفه، صفحة
اسطرلاب مسطح و و ساير ادواتش را بيان لايق کند و نکات و رموز آن را کشفي و حلّي
موافق نمايد». از اين رساله نسخههايي خطي در کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران،
آستانقدس رضوي، جامع گوهرشاد (مشهد) و شوراي ملي (سابق) موجود است.
4. کاشي، کمالالدينبنجمالالدين (د 730 يا 735ق/1330 يا 1335م). نسخههايي خطي
از کتاب او در کتابخانة مرکزي و الهيات تهران موجود است. برخي از فهرستنويسان او
را «کمالالدين عبدالرزاقبنعليلاهيجي» انگاشته، با ملاعبدالرزاق لاهيجي (د
1072ق/1661م) خلط کردهاند.
5. نسفي نخشبي، عزالدينبنمحمد، معاصر سلطان جلالالدين خوارزمشاه
(617-628ق/1220-1231م). نسخهاي خطي از رسالة او در کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران
موجود است.
6. نصيرالدين طوسي، محمدبنحسن (د 672ق/1273م). اثر او رسالة مختصر و فشردهاي در
باب مبدأ و معاد است که در آن اصول عقايد اسلامي را به روش عرفاني تأويل کرده است.
خواجه نصيرالدين در آغاز رساله ميگويد: «دوستي از محرّر اين تذکره التماس کرد که
نبذي از آنچه سالکان راه آخرت مشاهده کردهاند، از انجام کار آفرينش شبيه به آانچه
در کتاب مسطور است و بر زبان انبياء و اولياء مذکور، از احوال قيامت و بهشت و دوزخ
و غير آن، ثبت کند بر آن وجه که اهل بينش مشاهده کنند». اين کتاب داراي 20 فصل است
دربارة صفت آخرت، مبدأ و معاد، دو جهان و مراتب مردم در آن دو، مکان و زمان آخرت،
حشر خلايق، احوال خلق در آن جهان، صراط، نامة اعمال، ثواب و حساب، وزن اعمال، در
نورديدن آسمانها، دميدن در صور، احوال روز رستاخيز، بهشت و دوزخ، زبانية دوزخ،
جويهاي بهشت، خازن بهشت و دوزخ، درختهاي زقوم و طوبي، حورالعين، ثواب و عقاب و عدل.
نمونهاي از گرايش شديد او به تأويل، مطالبي است که در فصل نوزدهم عنوان ميکند:
«چون ديدة بصيرتِ مردِ موقِنْ به کُحْلِ توفيق گشاده ميشود، واردانِ حضرتِ عزّت را
که از پردة غيب ظهور ميکنند، مشاهده ميکند، لامحاله هر يکي به نيکوترين صورتي
ممثِّل شوند، مانند آنچه در قصة مريم آمده است که فَتَمَثَّل لَها بَشَراً
سَوِيّاً؛ و چون تمتّع از آن مشاهده جز به فيضان اثري از عالم وحدت که مقتضي ازدواج
ذات و صورت باشد صورت نبندد، پس با هر يکي از آن صُوَر که به منزلة يکي از آن حوران
بهشتي باشد، اين ازدواج حاصل گردد (وَزَوَّجْناهُم بحُورِ عينُ)؛ و آن سبب که چهرة
پردگيان از ديدة اغيار و اهل تضاد مصون است، حورٌ مَقْصُوراتفيالْخِيامِ باشند، و
به حکم آنکه نامحرمان عالمِ تکثُّر را وصل ايشان ناممکن است، لَمْ يَطْمِئْهُنَّ
اِنْسٌ قَبْلَهُم وَلاجانَّ باشند. و به سبب آنکه معاودت آن حالت هر نوبت
موجبالتذاذي بود زيادت از نوبت اولي مانند محبوبي مفقود که بعد از مقاسات طلب باز
يافته شود، بکارت و عزابت آن لذات هر نوبت متجدد شود». رسالة آغاز و انجام خواجه
نصيرالدين طوسي در 1313ق/1895م، 1324ق/1906م، 1318ش و 1335ش در شيراز و تهران به
چاپ رسيده است. نسخههاي خطي آن در انگلستان (موزة بريتانيا)، ايران (تهران، مشهد،
همدان، قم)، پاکستان، ترکيه و مصر موجود است.
مآخذ: آخوند همدان، فهرست خطي، ص 252؛ آستانقدس، فهرست، 10/216-217؛ آقابزرگ،
الذريعه، 1/35-36، 2/9-10، 3/105-106، 4/508-509، 7/67، 15/180؛ آيتالله مرعشي،
فهرست خطي، 2/298، 5/323؛ امين، محسن، اعيانالشيعه، بيروت، دارالتعارف،
1403ق/9/406؛ اهدايي مشکوه، فهرست خطي، 3/830-831؛ حاجي خليفه، کشفالظنون،
استانبول، 1941م، 2/1076؛ حجتية قم، فهرست خطي، ص 123؛ خانقاه نوربخش، فهرست خطي،
1/201-202؛ دارالکتب، فهرسالمخطوطاتالفارسيه، 10/201؛ دانشکدةالهيات تهران،
فهرست خطي، صص 144، 328، 329؛ سنا (سابق)، فهرست خطي، 1/120؛ شوراي ملي (سابق)،
فهرست خطي، 7/2، 9 (2)/633، 664-665، 15/201؛ کتابخانة مرکزي، فهرست خطي، 16/151؛
کتابخانة ملي، فهرست خطي، 5/62-63، 6/597-598؛ کحّاله، عمررضا، معجمالمؤلفين،
بيروت، داراحياءالتراثالعربي، 11/258؛ گنج بخش، فهرست خطي، 3/449؛ مدرّس، فارسي،
1/78، 2/2540-2541؛ ملي ملک، فهرست خطي، 2/4؛ منزوي، احمد، فهرست خطي فارسي،
1/234-235، 2 (1)/721-725، 1014-1015؛ نصيرالدين طوسي، محمدبنحسن، آغاز و انجام،
دانشگاه تهران، 1335ش، جمـ ؛ وزيري يزد، فهرست خطي، 5/1522.
بخش فلسفه و کلام