دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 1

اینجــــا یک کتابخانه دیجیتالی است

با بیش از 100000 منبع الکترونیکی رایگان به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی

دائرة المعارف بزرگ اسلامی - جلد 1

مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی

| نمايش فراداده ، افزودن یک نقد و بررسی
افزودن به کتابخانه شخصی
ارسال به دوستان
جستجو در متن کتاب
بیشتر
تنظیمات قلم

فونت

اندازه قلم

+ - پیش فرض

حالت نمایش

روز نیمروز شب
جستجو در لغت نامه
بیشتر
توضیحات
افزودن یادداشت جدید

آغاز و انجامجلد: 1نويسنده:  
 
 
شماره مقاله:263















آغاز و اَنْجام، عنوان شماري از رسالات و کتابهاي کلامي و عرفاني و علمي به زبان
فارسي، نوشتة تني چند از دانشوران مسلمان ايراني، بيشتر شيعي. برخي از کساني که ذيل
اين عنوان اثري پديد آورده‎اند، از اين قرارند:
1. اَبْهَري، اثيرالدين مفضل‎بن‎عمر (د ح 660ق/1262م). اثر او رساله‎اي دربارة مبدأ
و معاد در 2 بخش است. بخش يکم، 6 مفصل بدين ترتيب دارد: الف ـ برهان واجب‎الوجود؛ ب
ـ توحيد واجب‎الوجود؛ ج ـ تنزيه واجب‎الوجود؛ د ـ اثبات معلول؛ هـ ـ کثرت عقول؛ و ـ
اثبات نفوس ملکيّه. بخش دوم، داراي 5 فصل بدين گونه است: الف ـ معاد جسماني؛ ب ـ
بطلان تناسخ؛ ج ـ نفس غيرقابل فساد؛ د ـ معاد روحاني؛ هـ ـ کرامات، وحي و الهام.
برخي اثر او را ترجمة کتاب‎المبدأ والمعاد ابوعلي‎سينا پنداشته‎اند که درست نيست.
از اثر او نسخه‎هايي خطي در کتابخانه‎هاي مرکزي دانشگاه تهران، الهيات، مجلس شوراي
ملي (سابق) و مدرسة سپهسالار (سابق) موجود است.
2. احمدي، محمد. اثر او رساله‎اي است دربارة مبدأ و معاد به شيوة عارفان حروفي.
نسخه‎اي خطي از آن، داراي تاريخ کتابت 855ق/1451م، در کتابخانة اياصوفيا (استانبول)
موجود است که فيلم آن در کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران يافت مي‎شود.
3. فارسي، ابوالخير محمدتقي‎بن‎محمد (د 940ق/1533م)، شاگرد ميرصدرالدين حسيني دشتکي
شيرازي (د 903ق/1497م) و فرزندش غياث‎الدين منصور دشتکي شيرازي (د 948ق،1541م).
رسالة او دربارة اسطرلاب، و داراي ترتيبي به اين صورت است: يک «آغاز»، 23 فصل به
نام 23 «سطر» و يک «انجام». آقابزرگ تهراني مي‎گويد که نسخه‎اي از آن را ضمن
مجموعه‎اي در کتابخانة حاج‎علي محمدنجف آبادي در نجف اشرف ديده است. تاريخ کتابت
اين نسخه 1122ق/1710م است. اين رساله گزيده‎اي است از کتاب حال‎التقويم خود نويسنده
که در 3 قسمت (آغاز، مقاله‎اي در چند لمعه و انجام) فراهم امده و طبق فهارس
نسخه‎هاي خطّي به نامهاي ديگري مانند اسطرلاب، اسطرلاب مسطّح، منتخب حلّ‎التقويم و
انتخاب حل‎التّقويم نيز ياد شده است. مؤلف بر آن بوده که ندر اين صحيفه، صفحة
اسطرلاب مسطح و و ساير ادواتش را بيان لايق کند و نکات و رموز آن را کشفي و حلّي
موافق نمايد». از اين رساله نسخه‎هايي خطي در کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران،
آستان‎قدس رضوي، جامع گوهرشاد (مشهد) و شوراي ملي (سابق) موجود است.
4. کاشي، کمال‎الدين‎بن‎جمال‎الدين (د 730 يا 735ق/1330 يا 1335م). نسخه‎هايي خطي
از کتاب او در کتابخانة مرکزي و الهيات تهران موجود است. برخي از فهرست‎نويسان او
را «کمال‎الدين عبدالرزاق‎بن‎علي‎لاهيجي» انگاشته، با ملاعبدالرزاق لاهيجي (د
1072ق/1661م) خلط کرده‎اند.
5. نسفي نخشبي، عزالدين‎بن‎محمد، معاصر سلطان جلال‎الدين خوارزمشاه
(617-628ق/1220-1231م). نسخه‎اي خطي از رسالة او در کتابخانة مرکزي دانشگاه تهران
موجود است.
6. نصيرالدين طوسي، محمدبن‎حسن (د 672ق/1273م). اثر او رسالة مختصر و فشرده‎اي در
باب مبدأ و معاد است که در آن اصول عقايد اسلامي را به روش عرفاني تأويل کرده است.
خواجه نصيرالدين در آغاز رساله مي‎گويد: «دوستي از محرّر اين تذکره التماس کرد که
نبذي از آنچه سالکان راه آخرت مشاهده کرده‎اند، از انجام کار آفرينش شبيه به آانچه
در کتاب مسطور است و بر زبان انبياء و اولياء مذکور، از احوال قيامت و بهشت و دوزخ
و غير آن، ثبت کند بر آن وجه که اهل بينش مشاهده کنند». اين کتاب داراي 20 فصل است
دربارة صفت آخرت، مبدأ و معاد، دو جهان و مراتب مردم در آن دو، مکان و زمان آخرت،
حشر خلايق، احوال خلق در آن جهان، صراط، نامة اعمال، ثواب و حساب، وزن اعمال، در
نورديدن آسمانها، دميدن در صور، احوال روز رستاخيز، بهشت و دوزخ، زبانية دوزخ،
جويهاي بهشت، خازن بهشت و دوزخ، درختهاي زقوم و طوبي، حورالعين، ثواب و عقاب و عدل.
نمونه‎اي از گرايش شديد او به تأويل، مطالبي است که در فصل نوزدهم عنوان مي‎کند:
«چون ديدة بصيرتِ مردِ موقِنْ به کُحْلِ توفيق گشاده مي‎شود، واردانِ حضرتِ عزّت را
که از پردة غيب ظهور مي‎کنند، مشاهده مي‎کند، لامحاله هر يکي به نيکوترين صورتي
ممثِّل شوند، مانند آنچه در قصة مريم آمده است که فَتَمَثَّل لَها بَشَراً
سَوِيّاً؛ و چون تمتّع از آن مشاهده جز به فيضان اثري از عالم وحدت که مقتضي ازدواج
ذات و صورت باشد صورت نبندد، پس با هر يکي از آن صُوَر که به منزلة يکي از آن حوران
بهشتي باشد، اين ازدواج حاصل گردد (وَزَوَّجْناهُم بحُورِ عينُ)؛ و آن سبب که چهرة
پردگيان از ديدة اغيار و اهل تضاد مصون است، حورٌ مَقْصُورات‎في‎الْخِيامِ باشند، و
به حکم آنکه نامحرمان عالمِ تکثُّر را وصل ايشان ناممکن است، لَمْ يَطْمِئْهُنَّ
اِنْسٌ قَبْلَهُم وَلاجانَّ باشند. و به سبب آنکه معاودت آن حالت هر نوبت
موجب‎التذاذي بود زيادت از نوبت اولي مانند محبوبي مفقود که بعد از مقاسات طلب باز
يافته شود، بکارت و عزابت آن لذات هر نوبت متجدد شود». رسالة آغاز و انجام خواجه
نصيرالدين طوسي در 1313ق/1895م، 1324ق/1906م، 1318ش و 1335ش در شيراز و تهران به
چاپ رسيده است. نسخه‎هاي خطي آن در انگلستان (موزة بريتانيا)، ايران (تهران، مشهد،
همدان، قم)، پاکستان، ترکيه و مصر موجود است.

مآخذ: آخوند همدان، فهرست خطي، ص 252؛ آستان‎قدس، فهرست، 10/216-217؛ آقابزرگ،
الذريعه، 1/35-36، 2/9-10، 3/105-106، 4/508-509، 7/67، 15/180؛ آيت‎الله مرعشي،
فهرست خطي، 2/298، 5/323؛ امين، محسن، اعيان‎الشيعه، بيروت، دارالتعارف،
1403ق/9/406؛ اهدايي مشکوه، فهرست خطي، 3/830-831؛ حاجي خليفه، کشف‎الظنون،
استانبول، 1941م، 2/1076؛ حجتية قم، فهرست خطي، ص 123؛ خانقاه نوربخش، فهرست خطي،
1/201-202؛ دارالکتب، فهرس‎المخطوطات‎الفارسيه، 10/201؛ دانشکدة‎الهيات تهران،
فهرست خطي، صص 144، 328، 329؛ سنا (سابق)، فهرست خطي، 1/120؛ شوراي ملي (سابق)،
فهرست خطي، 7/2، 9 (2)/633، 664-665، 15/201؛ کتابخانة مرکزي، فهرست خطي، 16/151؛
کتابخانة ملي، فهرست خطي، 5/62-63، 6/597-598؛ کحّاله، عمررضا، معجم‎المؤلفين،
بيروت، داراحياءالتراث‎العربي، 11/258؛ گنج بخش، فهرست خطي، 3/449؛ مدرّس، فارسي،
1/78، 2/2540-2541؛ ملي ملک، فهرست خطي، 2/4؛ منزوي، احمد، فهرست خطي فارسي،
1/234-235، 2 (1)/721-725، 1014-1015؛ نصيرالدين طوسي، محمدبن‎حسن، آغاز و انجام،
دانشگاه تهران، 1335ش، جمـ ؛ وزيري يزد، فهرست خطي، 5/1522.
بخش فلسفه و کلام
 





/ 415