شماره مقاله:272
آفْتابِ دِهْلَوي، ابوالمظفر مروّجالدين يا جلالالدين
(1130-1221ق/1718-1806م)، امير و شاعر فارسي گوي هندي، ملقّب به شاهعالَم اول بود.
وي آخرين سلطان از سلاطين مستقل دهلي بود. 25 سال از آغاز عمرش را همراه پدر در
تبعيد و زندان گذرانيد. در 1173ق/1760م پدرش کشته شد، و در اين زمان شاهعالم در
پَتْنه بود و در همين شهر در 14 جماديالاول 1173ق/3 ژانوية 1760م اعلام پادشاهي
کرد. از اتّفاقات مهمّ دوران حکومت او تسلّط انگليسيها بر بنگاله بود. وي وعدههاي
ايشان امير بنگاله را تسليم آنان کرد و سپس غلام قادرخان، يکي از بستگان امير
بنگاله، درصدد انتقام برآمده و در 1204هـ/1790م آفتاب دهلوي را نابينا کرد. وي
تاريخ کور شدن خود را چنين سروده است:
ز نرگس گلاب ارچه نتوان کشيد کشيدند از نرگسِ من گلاب
چـو پرسد کسي از تو تاريخ من بگو: «کور شد ديدة آفتاب»
سلطنت لرزان و بياقتدار او تا 1218ق/1803م که برد ليک انگليسي دهلي را فتح کرد،
ادامه داشت و او پس از آن تا 1221ق/1806م که سال مرگ اوست، در قلعة دهلي زنداني بود
و ا مقرّريي که از سوي حاکمان انگليسي برايش تعيين شده بود، زندگي ميکرد. تخلص
شاهعالم در شعر فارسي و اردو «آفتاب» و در شعر هندي «بهاشا» (شاه عالم) بود و گاهي
به اقتضاي وزن شعر «خورشيد» نيز تخلّص ميکرد. اشعار بسياري از او باقي است، ازجملة
آنها قصيدهاي است به عنوان «شهرآشوب» که دربارة فتنة غلام قادرخان سروده است به
اين مطلع:
صرصر حادثه برخاست پي خواري ما داد بر باد سر و برگ جهانداري ما
آفتاب درذثر و نظم فارسي، اردو، هندي و پنجابي مهارت داشت و گفتهاند سانسکريت هم
ميدانست. از مقدمة نادرات شاهي برميآيد که با زبان ترکي نيز آشنايي داشته است.
آثار: نسخههايي از ديوان فارسي او در کتابخانهها ازجمله انجمن تحقيقات بهار در
پتنه ، در کتابخانة موزة بريتانياي لندن و کتابخانة ملّي پاريس موجود است، امبا
هنوز به چاپ نرسيده است. گفتهاند که او 4 ديوان اردو داشته است، ولي تنها يک ديوان
اردو از او موجود است که اشپرنگر در فهرست نسخههاي خطي کتابخانههاي اوده، آن را
ذکر کرده است. يک مثنوي به زبان اردو به نام منظومة اقدس و کتابي به عنوان قصة
شاهشجاعالشّمس (به نثر) نيز به او نسبت دادهاند که اکنون ناياب است (مظفرملک،
30). مجموعهاي از اشعار او به زبانهاي اردو، فارسي، هندي و پنجابي در 1212ق/1797م
تدوين شده و او خود عنوان نادرات شاهي بر آن نهاده است. اين مجموعه در 1944م به
تصحيح امتياز عليخانعرشي و با مقدمهاي جامع به چاپ رسيده است. در مجلة اورينتل
کالج (مظفر ملک، صص 27-52) نيز نمونههايي از اشعار او آمده است.
مآخذ: آقابزرگ: الذريعه، 9 (1)/10؛ عليحسنخانصاحب بهادر، صبح گلشن، کلکته،
1295ق، ص 7؛ مدرّس، محمدعلي، ريحانهالادب، تبريز، 1346ش، 1/50؛ مظفرملک، «شاه عالم
آفتاب»، اورينتل کالج، 1335ش، شمـ 2؛ نيز:
Blochet, e., Catalogue des Manuscrits Persans de Bibliothèque Nationale, Paris,
1928 III, No. 1946; Rieu, ch., Ctalogue of the Persian Manuscripts in the
British Museum, London, 1881, 720; sprenger, A., Catalogue of the Arabic,
Persian and Hindustani Manuscrips of the Libraries of the King of Oudh,
Calcutta, 1854, Vol.I.
جعفر شعار