لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:284
آقابُزُرْگِ شيرازي، (سدة 13ق/19م)، نگارگر ايراني. از شرح زندگاني او آگاهي چنداني
در دست نيست. وي در روزگار شهرياري محمدشاه و ناصرالدينشاه در دستگاه حکومتي
شاهزادگان قاجار در شيراز کار ميکرد و به همين انگيزه او را «نقّاشباشي سرکاري»
ميناميدند. آقابزرگ به شهرهاي تهران و قزوين و تبريز و مشهد سفر کرده و در شيراز و
اين شهرها آثاري پديد آورده که نمونههايي چند از آنها بازمانده است. دانستههاي
مربوط به زندگي وي، از راه بررسي اين آثار امکانيافته است. از کارهاي نقاشي رقم و
تاريخدار وي چنين برميآيد که دوران فعاليت هنري او نزديک به 25 سال، ميان
1260-1285ق/1844-1868م بوده است. آقابزرگ طبيعتگرا بود و در ميان موضوعها به
صورتسازي و چهرهپردازي دلبستگي فراوان داشت و اين از نمونة کارهاي او آشکار است.
برخي از نخستين کارهاي وي حدفاصل ميان نگارههاي دورة زنديان و قاجاريان است و نفوذ
مکتب نگارگري شيراز در آنها ديده ميشود. شيوة کار اين هنرمند از ديد طراحي و
کالبدشناسي و اجراي قاعدههاي پرسيکتيو (مناظر و مرايا) نارساست، ليکن رنگگذاري و
دقت و ريزهکاري او ـ که از ويژگيهاي نگارگري ايراني است ـ استادانه است.
وي در رشتههاي گوناگون نگارگري از: رنگ روغن، آبرنگ، سياه قلم، روغني (زير لاکي) و
نقّاشي بر روي چيني دست داشت.
آثار: آثار بازمانده از او به ترتيب تاريخي بدين قرار است:
1. نگارگري بر روي کاسه و بشقابچيني مينايي ساخت شيراز که به تقليد از ظرفهاي چين
ساخته شده و در کنارة آن ابياتي به قلم نستعليق نوشته و رقمنگارگر با عبارت:
«طيّاريميرزابزرگ شيرازي سنة 1260» در زير کاسه و «العبدالاقلالمحتاج ميرزابزرگ
شيرازي 1260» بر روي بشقاب ديده ميشود (کريمزاده، 1/6).
2. تکچهرة آبرنگ حاجيمحمدرحيم امينالنّجار، با کلاه بوقي شکستة سياه و ريش مشکي
حنايي با عباي نارنجي و قباي سبز که دو زانو بر روي حَرَمي نشسته و به 2 متکا تکيه
زده است و در دو سوي طاقچة پشتسر او در سمت راست و چپ اين عبارتها نوشته شده: «هو
تصوير مبارک جناب رفعت مآب فخرالحجّاج والتجّار حاجي محمدرحيم امينالتجّار ايران
في 1265» و «عمل بندة درگاه آقابزرگ نقاش شيرازي در دارالسلطنة قزوين هنگام رفتن به
تبريز نقش شد». ابناثير اکنون در موزة رضاعباسي در تهران نگهداري ميشود.
3. چهرة سياه قلم از ميرزاعلي مشهور به «کُراوغلي» و ميرزامهدي مستوفي با رقم «عمل
کمترين آقابزرگ شيرازي 1267» (اندازه: 182×283 ميليمتر). اين اثر پيش از اين در
مجموعة ميرزارضاخان ارفعالدوله (دانش) در موناکو بود.
4. قلمدان روغني بزرگي که بر رويه و پهلوهاي آن چهرة بزرگان شيراز از جمله: حاجي
ميرزاعلياکبر قوامالملک، حاجياسداللهخان، ميرزاابوالحسنخان مشيرالملک،
جهانگيرخان ايلبيگي، محمدقليخان ايلخاني، لطفعليخان سرتيپ، محمدهاشمخان امير
ديوان، مهرعليخان شجاعالسلطنه، حاجآقا ميرزاباباصراف، حاجيمحمدخليل،
آقامحمدباقر طبيب، حاجيميرزاعلياکبر طبيب، ميرزاکوچکخان نايبالصدر،
آقاميرزاباباذهبي، ميرزاابوالحسنخان فسايي، شيخابوتراب، حاجيآقا ميرمؤمن،
شيخابوالقاسم، آقااسدالله ملاباشي، آقاميرزاعلي صدر، آقاميرزااحمد ولدوصال و
آقاميرزامحمود نگاشته شده و در دو پهلوي کشو قلمدان نوشته است: «چون حسبالحکم نواب
اشرف والا نصرهالدوله فيروزميرزا حکمران مملکت فاس چنين مقرر بود که تصوير اعاظم و
اشراف دارالعلم شيراز بر اين قلمدان نگاشته آيد، امتثالاً لامرهالمطاع در
رمضانالمبارک 1269 به طرحش پرداختم چون نواباشرف والا تشريف فرماي دارالخلافه
شدند ناتمام ماند در اين اوان بندگان مشيرالملک در اتمام آن اهتمام فرمود عمل
آقابزرگ شيرازي». آنچه بر ارزش اين قلمدان ميافزايد، اين است که نگارگر چهرة خود
را نيز در ته قلمدان نگاشته است و اين از موارد کمي است که قلمدانسازي از عصر
قاجار، تصوير خود را برجاي نهاده باشد (کريمزاده، 1/4، 5).
5. تکچهرة آبرنگ سيفاللهميرزا فرزند فتحعليشاه که او را با کلاه و ريش و جامة
ترمة بتهجقهاي در 40 سالگي نشان ميدهد. چون اين شاهزاده در رجب 1229ق/ژوئن 1814م
چشم به جهان گشوده، پس اين تصوير در 1269ق/1853م نگاشته شده است. رقم نگارگر ر راست
و چپ تصوير به خط شکسته چنين خوانده ميشود: «صورت نواب سيفاللهميرزا در 40 سالگي
رقم مشهدي آقابزرگ شيرازي». اين تکچهره در مجموعة محسن مقدم که وقف دانشگاه تهران
است، نگهداري ميشود.
6. تابلو رنگ روغن، مجلس مهماني زليخا و بانوان مصري با حضرت يوسف (230×460
ميليمتر) که چهرة زنان به شيوة صنيعالملک ساخته شده است. اين تابلو نخست بيضي
بوده و سپس به شکل مربع مستطيل درآمده است. تابلو تاريخ 1273ق/1857م دارد و اکنون
در موزة رضا عباسي در تهران نگهداري ميشود.
7. تکچهره و نيم تنة ناصرالدينشاه که به تهريش و سبيل و کلاهي بلند و جقه و
حمايلي از ريسههاي مرواريد و سردوشيهاي مرصّع و نشان شير و خورشيد نشان داده شده
است. زمينة پرده منظرهسازي گرديده و بالاي تابلو به خط نستعليق نوشته شده:
«السلطان ناصرالدينشاه قاجار خلدالله ملکه و دولته سنة 1278» و در گوشه چپ رقم
«چاکر درگاه آقابزرگ» خوانده ميشود (کريمزاده، 4).
8. تصوير 8 تن از فرماندهان لشکري دورة قاجاريه که در کتابخانة کاخ گلستان نگهداري
ميشود. اين اثر چنين رقم خورده: «مشق کمترين خانزاد ميرزابزرگ شيرازي سنه 1281»
(کريمزاده، 6).
9. تصوير ميرزاآقاخان مستوفي ديوان که در يک مجموعة خصوصي در تهران نگهداري
ميشو.د. در اين تصوير چهره و نيمتنة ميرزاآقاخان با قباي سبز و شالکمر سفيد
سلسلهدوزي درحاليکه بر روي صتئلي نشسته و قلمداني در دست دارد نموده شده است. در
کنارش نوشته شده است: «تمثال مقربالخاقانميرزاآقاخان مستوفي ديوان اعلي در سن 25
سالگي رقم چاکر درگاه حضرت ظلالله آقابزرگ شيرازي سنة 1284».
10. تابلو رنگ روغن چهرة ناصرالدينشاه که با کليجه و کلاه و جقة پردار الماس نشان
بر روي صندلي نشسته و رقم آن «چاکر درگاه آقابزرگشيرازي سنه 1286» است. اين اثر در
موزة مردمشناسي تهران نگهداري ميشود.
گذشته از اين آثار تاريخدار، چند اثر هنري بيتاريخ آقابزرگ شيرازي در موزهها و
مجموعههاي خصوصي موجود است. 8 نمونه از آنها بدين شرح است:
1. تابلو رنگ روغن، مجلس مباحثة حضرترضا(ع) با دانشمندان که از نخستين کارهاي
آقابزرگ شمرده ميشود و خصوصيات سبک و شيوة مکتب شيراز و روزگار زنديان در آن
پيداست. اين تابلو در موزة رضاعباسي نگهداري ميشود.
2. تصوير آبرنگ ناصرالدينشاه در حاليکه که بر روي صندلي خاتم نشسته و کجکلاهي با
پر و جقّه بر سر و کليجة ترمه بر تن دارد. نوشتة اين آبرنگ چنين است: «رقم چاکر
درگاه آقابزرگ شيرازي». اين اثر در يک مجموعة خصوصي در تهران است.
3. تصوير نيمتنة ناصرالدينشاه در جواني با کجکلاه و جقه و پر و آويزهاي زمرّد و
کليجة بتهجقه و سرداري مخمل سرخ و حمايل آبي و نشان شير و خورشيد در گردن با رقم
«عمل بندة درگاه آقابزرگ». در پايين اين تابلو 5 گلدان تصوير شده است (مجموعة موزة
رضاعباسي).
4. تصوير آبرنگ چند روستايي موجود در آلبوم در کتابخانة موزة بريتانيا به شمارة
«Or. 4936» (تيتلي، 20، آلبوم شمارة 42، قطعة شمارة 18).
5. تابلو رنگ روغني بزرگ، چهرة يکي از بزرگان شيراز با رقم «ميرزاآقابزرگ نقاشباشي»
(موزة رضاي عباسي). در اين تابلو ريزهکاري و دقت قلم نگارگر در جامهسازي چشمگير
است. اين اثر در نمايشگاه 1356ش پکن به نمايش گذاشته شد.
6. قلمدان روغني زمينه زرافشان درشت صدفي که بر روي آن سه تک گل با رقم «آقابزرگ
شيرازي» نگاشته شده است. اين قلمدان در موزة هنرهاي تزييني تهران نگهداري ميشود.
7. پنج قلمدان ديگر که منظرههاي گوناگون از جمله داستان شيخصنعان و دختر ترسا بر
روي آنها تصوير شده است (کريمزاده، 6).
مآخذ: كريمزاده. محمدعلي، احوال و آثار نقاشان قديمي ايران، لندن، 1363ش؛ تحقيقات
شخصي نويسندة مقاله؛ نيز:
Titley, Norah, Miniatures from Persian Manuscripts, British Museum, London,
1979.
يحيي ذکاء
