لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:286
آقاجَمالِ خوانْساري ، جمالالدّين محمدبن حسينبن محمد (د 1125ق/1713م)، محدث،
اصولي، حکيم، متکلم و فقيه امامي ايراني. وي در حوزة علمية اصفهان نزد پدرش،
آقاحسين محقق خوانساري، دايياش، ملامحمدباقر محقق سبزواري نويسندة ذخيره و
ملامحمدتقي مجلسي (هـ م م) درس خواند و سپس در همان حوزه به تدريس معقول و منقول
پرداخت. آقاجمال از علماي طراز اول و مدرّسان برجستة آن دوران اصفهان شمرده ميشد،
به گونهاي که در زمان خود رياست حوزة تدريس اصفهان را به عهده داشت (مهدوي، 238) و
افرادي چون آقامحمّد اکمل اصفهاني و ملارفيع مشهدي (هـ م م) از شاگردان وي بودند.
در مقام روايي او گفته شده که از ملامحمدتقي مجلسي اجازة نقل حديث داشته است
(تنکابني، 265). اردبيلي او را رفيعالشأن و از راويان فقه خوانده است (1/164).
شيخيوسف بحراني صاحبالحدائق او را از مشايخ خود در نقل حديث برشمرده است
(لؤلؤهالبحرين، 90). آقاجمال عالمي نکتهسنج بود و طبعي ظريف داشت و بسيار پرکار
بود، به گونهاي که خوانساري صاحب روضاتالجنات او را بسيار ستوده است (2/214). به
نظر ميرسد نفوذ او در مردم به گونهاي بوده که پادشاهان صفوي معاصرش به او ابراز
ارادت ميکردهاند و با عطاياي خود او را مينواختهاند. او از کمک به مردم دريغ
نميکرد و مورد مراجعة خاص و عام بود.
مشهور است که وي کتاب کلثومننه يا عقائدالنّساء را، که در آن رسوم و پندارهاي
معمول ميان زنان آن روزگار ايران را به نقد کشيده، تأليف کرده است. مامقاني درگذشت
او را در 1121ق/1709م ميداند (1/230) که درست به نظر نميرسد. او را در آرامگاه
پدرش، که به وسيلة شاه سليمان صفوي در تخته فولاد اصفهان ساخته شده بود، به خاک
سپردند (حرّ عاملي، 2/57).
آثار: آقا جمال داراي آثار بسيار و سودمند بوده که برخي از آنها به چاپ رسيده و
تقريباً همة آنها در کتابخانههاي ايران (و بعضاً بيرون از ايران) موجود است. آنچه
به نظر آمده، به شرح زير است: 1. اصولالدّين، در يک مقدمه و 5 باب، هر باب دربارة
يکي از اصول. نسخههاي خطي آن در کتابخانههاي: آستانقدس (فهرست، 11/20)، شوراي
ملي سابق (فهرست خطي، 16/253) و وزيري يزد (فهرست خطي، 3/954) موجود است؛ 2.
اعتقادات، کتابخانة مرکزي (فهرست خطي، 9/951) و کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد (فهرست
خطي، 16/278)؛ 3. تاجالتّراجم يا موائدالرّحمن، موزة بريتانيا (فهرست، 349) که در
بمبئي با چاپ سنگي به چاپ رسيده است؛ 4. ترجمة الفصولالمختاره منالعيون والمحاسن،
آستانقدس (فهرست، 11/66)، اهدايي مشکوه (فهرست خطي، 3 (1)/565)، ملي ملك (فهرست
خطي، 2/139)؛ 5. ترجمة مفتاحالفلاح، آخوند همدان (فهرست خطي، 14)، آستانقدس
(فهرست، 6/221-222). آصفيه (فهرست خطي، 1/19)، آيتالله مرعشي (فهرست خطي، 3/20)،
اهدايي مشکوه (فهرست خطي، 1/39) تربيت تبريز (فهرست خطي، 9، 10)، سپهسالار سابق
(فهرست خطي، 1/426)، سلطنتي سابق (فهرست خطي، 141-142)، عمومي اصفهان (فهرست خطي،
1/70)، فيضية قم (فهرست خطي، 2/35)، کتابخانة رشت (عمومي رشت و همدان فهرست خطي،
1101)، کتابخانة مرکزي (فهرست خطي، 11، 12/817)، کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد
(فهرست خطي، 16/4)، کتابخانة ملي (فهرست خطي، 1/300)، گوهرشاد (فهرست خطي، 1/327)،
سناي سابق (فهرست خطي، 1/386)، مسجد اعظم قم (فهرست خطي، 82)، ملي ملک (فهرست خطي،
2/143)، موزة ملي پاکستان (فهرست خطي، 885) و وزيري يزد (فهرست خطي، 4/1220) که در
1304ق/1887م در بمبئي، و سپس در 1310ق/1892م در مصر به چاپ رسيده است؛ 6. حاشيه بر
حاشية شرح جديد تجريد، آخوند همدان (فهرست خطي، 373)، آستانقدس (فهرست، 1/34)،
اهدايي مشکوه (فهرست خطي، 3 (1)/230)، دانشگاه لوسآنجلس (نشرية کتابخانههاي مرکزي
و مرکز اسناد، 11، 12/196)، زنجاني (فهرست خطي کتابخانة شخصي، 229)، سپهسالار سابق
(فهرست خطي، 2/185)، شوراي ملي سابق (فهرست خطي، 9/548-549)، کتابخانة مرکزي (فهرست
خطي، 8/64)، کتابخانة ملي (فهرست خطي، 10/297-298)، فيضية قم (فهرست خطي، 1/132)،
مسجد اعظم قم (فهرست خطي، 446) و وزيري يزد (فهرست خطي، 1/398)؛ 7. حاشيه بر شرح
لمعه، آخوند همدان (فهرست خطي، 100)، آستانقدس (فهرست، 2/43)، سپهسالار سابق
(فهرست خطي، 2/201)، شوراي ملي سابق (فهرست خطي، 7/89)، فيضية قم (فهرست خطي، 1/80)
کتابخانة رشت (عمومي رشت و همدان فهرست خطي، 1111) کتابخانة مرکزي (فهرست خطي،
12/2728) کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد (فهرست خطي، 16/302) مسجداعظم قم (فهرست خطي،
134) معارف تهران (فهرست خطي، 85) ملي فارس (فهرست خطي، 1/7-71) ملي ملک (فهرست
خطي، 1/227) نوربخش (فهرست خطي، 1/47) وزيري يزد (فهرست خطي، 3/1035)؛ 8. حاشيه علي
شرحالمختصر، آخوند همدان (فهرست خطي، 98) آستانقدس (فهرست، 6/26) دانشگاه
لوسآنجلس (نشرية کتابخانههاي مرکزي و مرکز اسناد، 11، 12/203) سپهسالار سابق
(فهرست خطي، 2/231) شوراي ملي سابق (فهرست خطي، 12/127) کتابخانة مرکزي (فهرست خطي،
9/952) کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد (فهرست خطي، 16/99) مسجد اعظم قم (فهرست خطي،
141) ملي فارس (فهرست خطي، 1/88-89) ملي ملک (فهرست خطي، 1/236)؛ 9.
حاشيهعليالشفاء، اهدايي مشکوه (فهرست خطي، 3 (1) 243). شوراي ملي سابق (فهرست
خطي، 5/177)؛ 10. ترجمة شرح غررالحکم، آستانقدس (فهرست، 2/45) آستانه قم (فهرست
خطي، 2/89) سپهسالار سابق (فهرست خطي، 2/34-35) شوراي ملي سابق (فهرست خطي، 6/13)
گنج بخش (فهرست خطي، 2/949-950) مسجد اعظم قم (فهرست خطي، 254)؛ 11. رساله در جبر و
اختيار، شوراي ملي سابق (فهرست خطي، 14/117)؛ 12. رساله في صلوهالجمعه، شوراي ملي
سابق (فهرست خطي، 13/202-203)، کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد (فهرست خطي، 16/393)
کتابخانة مرکزي (فهرست خطي، 13/3394-3395)؛ اهدايي مشکوه (فهرست خطي، 5/1755-1756)
آيتالله مرعشي (فهرست خطي، 8/226-227)؛ 13. رساله فيالطينه، کتابخانة مرکزي
(فهرست خطي، 9/1336، 13/3348-3349، 3567، 15/4232)، کتابخانة مرکزي و مرک اسناد
(فهرست خطي، 17/235)؛ 14. رساله في کراههالعادات و انها باعتبار وصفهالابذاتها،
وزيري يزد (فهرست خطي، 3/1035)؛ 15. رساله در نيّت، کتابخانة مرکزي (فهرست خطي،
16/593)، وزيري يزد (فهرست خطي، 4/1440)؛ 16. کلثومننه يا عقايدالنساء، کتابخانة
مرکزي (فهرست خطي، 12/2804-2805)، سپهسالار سابق (فهرست خطي، 5/442)؛ گنجبخش
(فهرست خطي، 2/957، 958)، خيرپور گواجرانواله و خواجهمحمد مرتضي (فهرست مشترک،
4/2409)؛ 17. منشآت، کتابخانة مرکزي (فهرست خطي، 9/1363).
مآخذ: اردبيلي، محمدبن علي، جامعالرّواه، بيروت، دارالأضواء، 1403ق؛ افندي
اصفهاني، ميرزاعبدالله، رياضالعلما، به کوشش محمود مرعشي و احمد حسيني، قم،
کتابخانة آيتالله مرعشي، 1401ق، 2/59؛ بحراني، يوسف، لؤلؤهالبحرين، به کوشش
محمدصادق بحرالعلوم، قم، موسسة آلالبيت؛ تنکابني، ميرزامحمد، قصصالعلماء، تهران،
اسلاميه؛ حر عاملي، محمدبن حسن، املالآمل، به کوشش احمد حسيني، قم،
دارالکتبالاسلامي، 1362ش؛ خوانساري، محمدباقر، روضاتالجنات، به کوشش اسدالله
اسماعيليان، تهران، 1390ق؛ مامقاني، عبدالله، تنقيحالمقال، نجف،
المطبعهالمرتضويه، 1349ق؛ مهدوي، مصلحالدين، تذکرهالقبور، اسفهان، ثقفي، 1349ش؛
نوري طبرسي، حسين، مستدرکالوسايل، به کوشش محمدرا نوري نجفي، تهران، 1321ق، ص 384؛
نيز:
Edwards, Edward, M. A. A., catalogue of the Perrsian Printed Books in the
British Museum, Lomdon, 1922, p. 349.
کاظم موسوي بحنوردي
