لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:330
آق مسجد، نام سابق شهر قزل اردا و مرکز ايالتي به همين نام (قزل اردا) در شرق
درياچه آرال و در مسير سفلاي رود سيحون با حدود 000‘129 نفر جمعيت (سرشماري 1972م)
و °65 و َ28 طول شرقي و °44 و َ48 عرض شمالي.
اين شهر در محدوده سرزمين کم ارتفاع ترکستان (دشت توران قديم) واقع است. ارتفاع
متوسط ايالت قزل اردا و شهرهاي آن از سطح دريا از 50 تا 200 متر متر تجاوز نيست.
ساحل راست سيحون که قزل اردا در آن جاي دارد، زمينهاي کم ارتفاع و شني و سراسر شوره
زار است. آب و هواي ايالت قزل اردا و شهرهاي آن (قزل اردا، آرالسک و کازالينسک) به
شدت بري و خشک است، تابستانهاي آن بسيار گرم و دراز و زمستانها کوتاه و گرم و
تقريباً بدون برف است. متوسط حرارت در شمال ايالت قزل اردا (و مرکز آن) در ژوئيه
حدود 9/25 درجه سانتيگراد است و ميزان بارندگي سالانه در شمال غربي آن ايالت، نزديک
به ساحل آرال کم و درحدود 100 ميلي متر و در نواحي ديگر اين ايالت و شهر قزل اردا
حدود 175 ميلي متر است. رودخانه ايالت قزل اردا سيحون است که از شهر قزل اردا نيز
ميگذرد و در 1375ق/1956م پائينتر از اين شهر سد قزل اردا را بر آن ساختهاند.
سابقه تاريخي: اين محل که درحدود 1235ق/1820م به دست امراي مسلمان خوقند به صورت
قلعهاي نظامي ساخته شد (دايرةالمعارف بزرگ شوروي)، باجگاهي بود که همه قبايل
صحرانشيني که ميان اورنبورگ و بخارا در رفت و آمد بودند، ماليات خود را در آنجا
ميپرداختند (دايرةالمعارف اسلام). در رجب 1267ق/مارس 1852م، دستههاي سپاه خوقند
زير نظر حاکم آق مسجد، يعقوببيگ که بعدها والي کاشغر شد، بر ضد سپاه قزاق که از
اتباع روسها بودند، حدود 100 روستا را در اطراف آق مسجد خراب کردند، اما سرهنگ روسي
بلارامبرگ در ژوئيه همان سال بر آنان حمله برد، ولي باتيرباشي جانشين يعقوببيگ جلو
حمله او را سد کرد (همان). آق مسجد سرانجام در 20 شوال يا 13 ذيقعده 1269ق/28 ژوئيه
يا 19 اوت 1853م توسط ژنرال پروفسکي تسخير شد (همان؛ بارتولد، خاورشناسي در روسيه و
اروپا، 299). نوشتهاند که محافظان قلعه که از 500 نفر متجاوز نبودند و 3 عراده توپ
داشتند، در مقابل سپاه روس مقاومت کردند و حکمرانان آق مسجد، محمدعلي نامي که در
منابع روسي به نام محمدولي يا عبدولي ياد شده است، همراه بيشتر محافظان کشته شدند.
از خوقند سپاهي به سرپرستي بکباشي قاسم بک به کمک او و بر ضد سپاه روس به آق مسجد
آمد ولي اينان متحمل خسارات بسياري شدند و کاري از پيش نبردند (دايرةالمعارف
اسلام). روسها ابتدا آق مسجد را ويران کردند، اما در همان سال 1269ق/1853م مجدداً
آن را استوار ساختند، و به نام فاتح قلعه، پروفسکي نامگذاري کردند (همان). پس از
انقلاب اکتبر (1917م) اين شهر مجدداً يک چند آق مسجد ناميده شد اما در 1344ق/1925م
نام آن به قزل اردا تغيير يافت و پايتخت قزاقستان گرديد. سپس در 1348ق/1929م
آلماآتا به پايتختي اين جمهوري برگزيده شد و از اهميت قزل اردا کاسته گشت.
وضع امروزي: امروزه شهر قزل اردا مرکز اداري و بازرگاني ايالت قزل ارداست و به سبب
عبور خط آهن ارنبورگ ـ تاشکند از آنجا، اهميت سوقالجيشي و بازرگاني يافته است. قزل
اردا داراي يک انستيتوي علوم تربيتي است که در 1971-1972 حدود 341‘4 دانشجو داشته
است. شهر همچنين يک هنرستان فني تخصصي، يک دانشکده پزشکي و دانشسراي دختانه نيز
دارد. بجز مؤسسات ياد شدهف يک تئاتر بزرگ به نام کازاخ (قزاق) و يک موزه تاريخ و
هنر محلي نيز در اين شهر هست (دايرةالمعارف بزرگ شوروي). د حوالي شهر قزل اردا
مزارع بزرگ برنج هست که از سد سيحون آبياري ميشود. قزل اردا بجز برنج به داشتن
خربزه نيز معروف است که از اطراف شهر و داخل دره سيحون کشت ميگردد. مهمترين
فعاليتهاي صنعتي قزل اردا، صنايع سلولز، مقواسازي، توليد مصالح ساختماني (توليد آجر
و سيمان)، کفش، لباس، پوشاک بافتني، ساخت کمباينهاي ويژه خانه سازي، ساخت وسايل راه
آهن و حمل و نقل زميني و دريايي، صنايع غذايي (مانند ماهي، برنج، گوشت، لبيات،
انواع نان و دانههاي آسياب شده) است و تقريباً همه شرکتها و مؤسسات صنعتي در شهر
قزل اردا جاي دارد.
مآخذ: اسلام آنسيکلوپديسي، بارتولد، و.و، ترکستاننامه، ترجمه کريم کشاورز، تهران،
بنياد فرهنگ ايران، 1352ش، 1/396؛ همو، خاورشناسي در روسيه و اروپا، ترجمه حمزه
سردادور، تهران، ابنسينا، 1351ش؛ بريتانيکا (1978)؛ دايرةالمعارف اسلام؛
دايرةالمعارف بزرگ شوروي؛ وبستر جغرافيايي.
حسين قره چانلو
