آلِ آقا، خانداني از عالمان ديني،شيعي امامي، مشهور به علم و ادب از سدة 12 تا
14ق/18 تا 20م در ايران. شهرت افراد اين خاندان به آل آقا بدين جهت است که منتسب به
ـآقا محمدباقر وحيد بهبهاني»(ح 1116-1205ق/1704-1791م) بوده (نکـ وحيد بهبهاني) و
از اين رو، گاه بهبهاني خوانده شدهاند. برخي از اينان که در کرمانشاه و نهاوند
اقامت داشتهاند به کرمانشاهي و نهاوندي شهرت يافتهاند (آيتالله مرعشي، 5/304؛
دواني، 275، 333، 354). برخي از افراد اين خاندان نيز در تهران، قم، نجف و کربلا
ساکن بودهاند. شخصيتهاي بنام اين خاندان بدين قرارند.
1. آقامحمدعليبنآقامحمدباقر بهبهاني کرمانشاهي (1144-1216ق/1731-1801م) فقيه،
اصولي، مفسّر، متکلّم و اديب. وي در کربلا زاده شد و به اتفاق پدر به به بهبهان رفت
و مقدمات علوم را در اين شهر نزد وي آموخت، سپس همراه او عازم عتبات گشت و دورة فقه
و اصول را نزد پدر و ديگر عالمان آنجا گذراند و به مقام اجتهاد نائل آمد. در
1186ق/1772م عازم حج شد و در مدينه ماندگار شد و به تدريس مذاهب اربعه پرداخت و 2
رساله به نام اُمُّالقُري دربارة تاريخ مکه و مدينه نوشت (بهبهاني، 41، 42). وي پس
از 2 سال به عتبات برگشت، ولي به علت شيوع بيماري وبا در آن ديار، همراه خانوادهاش
به ايران مراجعت کرد و در کرمانشاه سکونت گزيد و به تدريس و ترويج احکام دين پرداخت
(رازي، 6/356). عالمان بزرگي در درس او شرکت کردند و به مراحل عالي فقاهت رسيدند،
ازجمله شيخجعفر کاشفالغطاء، سيدعلي طباطبايي، ميرزاابوالقاسم مشهور به ميرزاي
قمي، ميرعبداللطيفخانشوشتري، ملاعباسعلي کَزّازي کرمانشاهي، ميرزامحمد اَخباري،
فرزندانش آقامحمدجعفر و احمد کرمانشاهي و بالاخره از همه برجستهتر سيدمحمدمهمدي
طباطبايي معروف به بحرالعلوم را ميتوان نام برد (بهبهاني، 43؛ دواني، 227؛ معلم
حبيب آبادي، 2/566). او مخالف سرسخت اخباريان و صوفيان بود، و اين مخالفت به قتل
معصوم عليشاه دکني و مظفر عليکرماني انجاميد (شرواني، 834).
آثار: از کتابهاي آقامحمدعلي فقط مقامعالفضل در 1275 و 1316ق/1859 و 1898 به چاپ
رسيده است. ديگر آثار او اينهاست:
1. الاجاره، در فقه به عربي، در کتابخانة آيتالله مرعشي و آستانقدس؛ 2. اصول دين،
مسجد اعظم (قم)، 3. افضليت حَسَنين، فارسي، شوراي ملي (سابق)؛ 4. تحفهالابرار،
فارسي، آستانقدس؛ 5. حاشيهالروضهالبهيهفيشرحاللعمهالدمشقيه، در فقه به عربي،
در آستانقدس؛ 6. خيراتيه، فارسي، در رد صوفيه، کتابخانة مرکزي، دانشکدة الهيات
تهران و موزة بريتانيا؛ 7. رد شبهات کفار، فارسي، در کلام، مسجد اعظم (قم)؛ 8.
رسالة عرفاني مذهبي، فارسي، سپهسالار (سابق)؛ 9. رغايد و غرايد، فارسي، در کلام،
کتابخانة مرکزي؛ 10. سفينهالنجاه، فارسي، در شرح حال حضرت زهرا(ع)، کتابخانة ملي و
شوراي ملي (سابق)؛ 11. سُنّهالهدايه لهدايهالسُنّه، فارسي، آستانقدس، کتابخانة
مرکزي، آيتالله مرعشي، مسجد اعظم (قم)، ملي و ملک؛ 12. صيغالنکاح، در فقه به
عربي، شوراي ملي (سابق)؛ 13. فائدهفيمصرف ردالمظالم، فارسي، سپهسالار (سابق)؛ 14.
فتّاح لبمجامع بمفاتيحالشرائع نيز ياد شده است، در فقه به عربي، شوراي ملي (سابق)؛
15. الفذالکفيشرحالمدارک والمسالک، در فقه، آيتالله مرعشي و گوهرشاد (مشهد)؛
16. قطعالقال والقيلفيانفعالالماءالقليل، يا قطعالمقالفينصرهالقول
بالانفعال، در فقه به عربي، دانشکدة الهيات تهران، شوراي ملي (سابق)، کتابخانة
مرکزي؛ 17. لامعهالانوار، فارسي، کتابخانة محمدعلي خوانساري در نجف؛ 18.
مخزنالاسرارالفقيهفيشرح معضلاتاللمعهالدمشقيه، در فقه، به عربي، کتابخانة
مرکزي؛ 19. مساحهالبلاد، فارسي، دانشکدة حقوق و آستانقدس؛ 20. مشکاهالعارفين،
فارسي، نسخهاي از آن در نزد اسغر مهدوي، تهران؛ 21. مظهرالمختارفيحکمالنکاح
معالاعسار، در فقه به عربي، دانشکدة الهيات (معلم حبيب آبادي، 2/563، 564؛ دواني،
287).
آقامحمدجعفربنآقامحمدعليبنآقامحمدباقر بهبهاني کرمانشاهي
(01178-1254ق/1764-1838م) فقيه، اصولي، فرزند ارشد آقامحمدعلي. وي در کربلا به دنيا
آمد و همراه پدرش به ايران مراجعت کرد. پس تحصيلات مقدماتي، فقه و اصول را نزد پدر
و ديگر عالمان چون ميرزاي قمي وس يدعلي طباطبايي فرا گرفت. آقا محمدجعفر براي ادامة
تحصيل به عتبات و قم سفر کرد و سرانجام در کرمانشاه سکني گزيد و پس از فوت پدر
رسيدگي به امور ديني و شرعي مردم آن ديار را بر عهده گرفت. آقامحمدجعفر در کرمانشاه
درگذشت و در کنار آرامگاه پدر که مشهور به سرِ قبر آقاست به خاک سپرده شد (آقابزرگ،
1 (2)/264؛ امين، 9/202؛ بهبهاني، 46؛ قمي، فوائدالرضويه، 499).
آثار: برخي از آثار خطي آقا برخي از اثار خطي آقامحمدجعفر بدين قرار است: 1.
انيسالطلاب، در 3 جلد، در کتابخانة مسجد اعظم (قم)؛ 2. انيسالعوام، فارسي، در
اصول و فروع دين، در 40 فصل، دانشکدة الهيات تهران؛ 3. تحفهالابرار، فارسي، تاريخ
و حکايات، در 3 جلد، آستانقدس، کتابخانة مرکزي و کتابخانة اميرالمؤمنين (نجف)؛ 4.
الجواهرالبهيه، فارسي، در فقه، دانشکدة الهيات تهران؛ 5. حاشيه معالمالدين، عربي،
در 2 جلد، 2 نسخه در دانشکدة الهيات تهران؛ 6. حاشيه وافيهالاصول، دانشکدة الهيات
تهران؛ 7. رد طريقهالنجاه، فارسي، در رد صوفيان، شوراي ملي (سابق) و کتابخانة
مرکزي؛ 8. المصابيح، در فقه به عربي، شرحالمصابيح فيض کاشاني، در 5 جلد، آيتالله
مرعشي و دانشکدة حقوق؛ 9. منهجالسدادفيارشادالعباد، فارسي، در اصول دين و فقه،
جلد اول و پنجم آن موجود است، دانشکدة الهيات تهران و کتابخانة مرکزي.
3. آقااحمدبنمحمدعلي بهبهاني کرمانشاهي (1191-1235ق/1777-1820م) فقيه، اصولي،
رياضي دان، فيلسوف، عارف، شاعر و از عالمان بنام آل آقا. در کرمانشاه به دنيا آمد.
وي خاطرات خود را از دوران کودکي تا کهن سالي در کتاب معروفش، مرآتالاحوال (جهان
نما) بيان کرده است. آقااحمد به عتبات سفر کرد و از محضر استادان و فقيهان بزرگ آن
روزگار بهره گرفت (دواني، 338؛ قمي، الکني، 2/110). او علاوه بر تحصيل در عتبات، در
قم نيز از درس ميرزاي قمي استفاده برد (معلم حبيب آبادي، 3/995). وي سفري به
هندوستان کرد و از شهرهاي بمبئي، کلکته، حيدرآباد، لکهنو و ... ديدن کرد (کشميري،
382، 383). اقامت او در هند 5 سال به طول انجاميد و در اين مدت به نگارش کتاب مشغول
بود. پس از بازگشت به کرمانشاه در همان جا وفات نمود و در جوار پدر به خاک سپرده شد
(دواني، 341، 342؛ معلم حبيب آبادي، 3/994).
آثار: برخي از آثار خطي آقااحمد اينهاست: 1. تاريخالائمه، فارسي، انجمن آسيايي
بنگال و کلکته؛ 2. تحفهالمحبين، فارسي، نسخهاي نزد مولي ذاکر حسن در لکهنو و
ديگري در کلکته؛ 3. تنبيهالغافلين، کلکته؛ 4. کتاب ديگر هم از او در کتابخانة
آقافخرالدين آل آقا در کرمانشاه موجود است: قوت لايموت، عقدالجواهرالحسان، فيضيه و
کشفالريب والمين. مشهورترين کتاب آقااحمد مراتالاحوالفيمعرفهالرجال (جهان نما)
است که در سفر هند در 2 جلد نوشته شده و نسخههاي خطي آن در کتابخانههاي آصفيه،
آيتالله مرعشي، بانکيپور، موزة بريتانيا، شوراي ملي (سابق)، مرکزي دانشگاه تهران،
ملک، ملي و نوربخش موجود است (قمي، 110؛ دواني، 343؛ معلم حبيب آبادي، 995-997).
4. آقامحمودبنآقامحمدعلي کرمانشاهي (1199-1269ق/1785-1853م) عالم، فقيه، عارف و
شاعر. در کرمانشاه زاده شد. مقدمات علوم را نزد پدر و برادرانش، آقامحمدجعفر و
آقااحمد، فرا گرفت. سپس به عتبات رفت و به کسب دانش پرداخت. او براي تکميل معلومات
به شهرهاي اصفهان و قم نيز سفر کرد و سرانجام مقيم تهران شد و مقامي والا يافت و در
همين شهر درگذشت و در کربلا مدفون شد (عمادالسلطنه، 1/25؛ دواني، 348، 349؛ معصوم
عليشاه، 3/469، 471).
آثار: برخي از تأليفات آقامحمود که همه خطي است، اينهاست:
1. ارشادالسالک، در حج، در کتابخانة سپهسالار (سابق)؛ 2. اصولالفقه، در اصول، به
عربي، آيتالله مرعشي و سپهسالار (سابق)؛ 3. اصول دين، فارسي، در کلام، سپهسالار
(سابق)؛ 4. انموذجالرجال، عربي، سپهسالار (سابق)؛ 5. تحفهالسلاطين، مرکزي دانشگاه
مسجد اعظم (قم) و مدرسة حجتيه (قم)؛ 6. تحفهالملوک، در تاريخ انبياء، سپهسالار
(سابق)؛ 7. تحفهالناصريه، در اخلاق، سپهسالار (سابق)؛ 8. تنبيهالغافلين و
ايقاظالراقدين، فارسي، در عرفان، آيتالله مرعشي، مسجد اعظم (قم) و کرمانشاه؛ 9.
الجئهالواقيه، در اصول، عربي، آيتالله مرعشي و سپهسالار (سابق)؛ 10. ديوان اشعار،
سپهسالار (سابق)؛ 11. سبيلالرشاد، فارسي، دانشکدة حقوق؛ 12. سبيلالنجاه، فارسي،
دانشکدة حقوق، همدان نزد ميرزاعبدالرزاق واعظ، نجف نزد سيدمحمد يزدي، ملک؛ 13. شرح
معکوسالشموس، در فقه به عربي، آيتالله مرعشي؛ 14. عکوسالشموس، فقه استدلالي در
چند جلد، ناتمام، آيتالله مرعشي، سپهسالار (سابق)؛ 15. مفتاحالنجاهفيشرح
دعاءالسمات، فارسي، نوربخش، سپهسالار (سابق)، آستانقدس، شوراي ملي (سابق) و
ميرزاعلي شهرستاني در کربلا؛ 16. مهيجالاشواق يا معجون الهي، عربي و فارسي در
عرفان، آيتالله مرعشي، ملک، کتابخانة مرکزي، شوراي ملي (سابق)، مدرسة آخوند همدان،
ملي و سپهسالار (سابق)؛ 17. النخبهالوجيزه، در فقه به عربي منظوم، سپهسالار
(سابق)، آيتالله مرعشي؛ 18. هدايهالطالبين و ارشادالراغبين، در کلام، فارسي،
کتابخانة مرکزي، مسجد اعظم (قم)، و آيتالله مرعشي.
5. آقاعبداللهبنمحمدجفربنآقامحمدعلي بهبهاني کرمانشاهي (د 1289ق/1872م) عالم و
فقيه. در کرمانشاه ميزيسته و عهدهدار امور ديني مردم آن ديار بوده است. وي در
کرمانشاه ميزيسته و عهدهدار امور ديني مردم آن ديار بوده است. وي در کرمانشاه
درگذشت و در آرامگاه خانوادگي در کنار جد خود به خاک سپرده شد. دواني مدفن او را
کربلا ميداند (ص 336). آثاري در زمينههاي مختلف علوم اسلامي داشته است که تعدادي
از آنها در آتش سوزي خانة امام جمعة کرمانشاه که در 1338ق/1920م اتفاق افتاد، طعمة
حريق شد (امين، 8/70؛ دواني، 336، 337).
آثار: برخي از آثار به جاي ماندة او (همه خطي) اينهاست: 1. انوارالحکمه، فارسي، در
کتابخانة آستانقدس؛ 2. تعارضالوکيل والموکلفيمسئلهالبيع، عربي؛ 3. حاشيه
اروضهالبهيهفيشرحاللمعهالدمشقيه، عربي؛ 4. مسئله در تجديد غسل، فارسي؛ 5.
مسئلهفيافضاءالزوجه، عربي؛ 6. مسئلهفيالارث، عربي؛ 7. مسئلهفيالطلاق، عربي.
اين کتابها در فهرست نسخ خطي دانشکدة الهيات تهران ثبت شده است.
مآخذ: آقابزرگ تهراني، محمدمحسن، طبقات اعلامالشيعه، مشهد، دارالمرتضي، 1404ق؛
آيتالله مرعشي، فهرست خطي؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، المآثروالآثار، به کوشش
ايرج افشار، تهران، اساطير، 1363ش؛ امين، محسن، اعيانالشيعه، به کوشش حسنالامين،
بيروت، دارالتعارف، 1403ق/1983م؛ بهبهاني، احمدبنمحمد،
مرآتالاحوالفيمعرفهالرجال، نسخة کتابخانة مرکزي، دانشگاه تهران، شمـ 2174؛
دواني، علي، وحيد بهبهاني، تهران، اميرکبير، 1362ش؛ رازي، محمدشريف، گنجينة
دانشمندان، تهران، اسلاميه، 1352ش؛ شرواني، زينالعابدين، رياضالسياحه، تهران،
انتشارات سعدي، 1339ش؛ قمي، شيخعباس، فوائدالرضويه، 1367ق؛ همو، الکني والالقاب،
تهران، مکتبهالصدر، 1397ق؛ کشميري، ميرزامحمدعلي، نجومالسماءفيتراجمالعلماء،
قم، مکتبه بصيري، 1394ق؛ معصوم عليشاه، محمد معصوم، طرائقالحقايق، به کوشش
محمدجعفر محجوب، تهران، سنايي، 1318ق؛ معلم حبيب آبادي، ميرزامحمدعلي،
مکارمالآثار، اصفهان، کمال، 1362ش.
بخش معارف
لطفا منتظر باشید ...
