لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:400
آلتونْ کوپْري، شهري قديمي، در کشور عراق واقع در نيمه راه کَرکوک ـ اَربيل، در
استان کرکوک کنوني با ْ44 و َ8 طول شرقي و ْ35 و َ42 عرض شمالي. اين شهر در دره زاب
صغير، جايي که اين رودخانه از درههاي عميق کوهستاني به سوي جلگه دجله خارج ميشود،
در 42 کيلومتري شمال غربي کرکوک و درحدود 105 کيلومتري جنوب شرقي موصل قرار دارد.
وجه تسميه: نام آلتون کوپري از 2 جزءِ آلتون (طلا) و کوپري (پُل) ترکيب يافته است
يعني پل طلايي. درباره تسميه آن گفتهاند که سلطان مراد چهارم به هنگام ورود به
بغداد (1048ق/1638م) فرمان داد پلي بر اين رودخانه بسازند و چون ساختن پل مستلزم
هزينه فراواني بود، فرمان داد در ساختن پل معادل وزن آن طلا خرج کنند، بدين سبب اين
پل آلتون کوپري ناميده شد، اما اين وجه تسميه درست نيست، زيرا حدود 300 سال پيش از
سلطان مراد (د 1049ق/1639م) آلتون کوپري بر آلتون صو وجود داشته، و ظاهراً سلطان
نامبرده پل را نوسازي کرده است. نام اين شهر از «آلتون صو» (= قسمت علياي زاب صغير)
گرفته شده که در اصل آلتون صو کوپريسي (= پل آلتون صو) بوده و به اختصار آلتون
کوپري خوانده شده است (سرکيس، 289؛ اسلام آنسيکلوپديسي). برخي احتمال دادهاند که
به عکس، نام رودخانه از نام شهر گرفته شده است. در اين باب احتمالات ديگري نز داده
شده که ضعيف به نظر ميرسد. نام اين شهر در مآخذ به صورتهاي آلتون کوپري
(قاموسالأعلام ترکي)، آلتون کوپرو و آلتين کوپري (دايرةالامعارف اسلام)، آلتون
کُپري (قدوسي، 274، قاموسالاعلام) آلطون کُبْرُک (يزدي، 391 الف)، آلطون کوپري
(شامي، 239؛ طهراني، 209) و آلتين کُرپي (مروي، 3/893) آمده است. آلتون کوپري نام
رسمي دولتي است و مردم آن را القَنْطَره ميخوانند که بنا بر پژوهشهاي مصطفي حواد
اين نام تازگي ندارد و از آغاز قرن 7ق/13م به بعد رايج بوده است. وي به نقل از اين
فُوَطي، از دانشمندي به نام محبّالدينابيمحمد قنطري ياد ميکند و مينويسد: وي
از القنطره، قريهاي از سواد اربيل بوده و در 639ق/1241م درگذشته است (بستاني).
سيماي طبيعي: آلتون کوپري از 2 بخش مجزا به نامهاي قنطره کبير و قنطره صغير (پل
بزرگ و کوچک) تشکيل شده است. قنطره کبير ميان 2 شاخه زاب صغير به صورت جزيرهاي
قرار گرفته و قنطره صغير در مغرب و در ساحل غربي شاخه زاب واقع شده است و به وسيله
پلي به قنطره کبير متصل ميگردد. بر روي شاخههاي زاب پلهايي است که بخشهاي مذکور
را به هم ميپيوندد (اطلس جهاني بزرگ، 72). 2 شاخه آلتون صو (زاب) که از داخل شهر
ميگذرند، از رودخانه زربا که در شمال شهر جاري است کم عرضتر و کم عمق ترند. 2 پل
سنگي (قنطره کبير و صغير) شهر را به زمينهاي اطراف ميپيوندد. پلِ بزرگ بسيار خوش
ترکيب و استوار و بلند است، چنانکه از فراز آن ميتوان به آساني شهر را مشاهده کرد.
پل کوچک به عکس ارتفاعش از سطح شهر کمتر است (اسلام آنسيکلوپديسي).
سابقه تاريخي: آلتون کوپري در قرن 6ق/12م شهري معروف بوده است. ازجمله قديمترين
منابعي که نام اين شهر در آن آمده، ظفرنامه شرفالدين علييزدي (تأليف در
828ق/1425م) است. وي در بيان لشکرکشيهاي امير تيمور (د 807ق/1404م) و حرکت او به
سوي بغداد مينويسد: «رايت نصرت شعار در ضمان حفظ و تأييد پروردگار به راه آلطون
کُبرُک متوجه بغداد شد» (ص 391 الف). نيز در طفرنامه شامي (تأليف در 804ق/1402م) که
تاريخ فتوحات امير تيمور است، در ذيل عنوان فتح بغداد به حرکت تيمور از راه آلطون
کوپري به بغداد گفت و گو شده است (ص 239). ابوبکر طهراني در کتاب ديار بکريه (نيمه
قرن 9ق/15م) و غياثي در تاريخ خود (تأليف اواخر قرن 9ق/15م) از آلتون کوپري و رفتن
امراي آققويونلو بدانجا ياد کردهاند (طهراني، 209). افونسويِ پرتقالي که سفر خود
را در 973ق/1565م آغاز کرده بود، در سفرنامه خود، و همچنين رستم پاشا (د
968ق/1561م) در تاريخ خود که به آلماني ترجمه شده و بدليسي در شرفنامه (تأليف در
1005ق/1597م)، و کاتب چلبي (د 1067ق/1657م) در کتاب فَذْلَکه در حوادث سال
1034ق/1625م و لانگريگ در سفرنامه خود (چاپ 1243ق/1827م) از آلتون کوپري سخن
گفتهاند (سرکيس، 290). در عالم آراي نادري از آمدن نادرشاه
(1100-1160ق/1689-1747م) به اين شهر ذکري رفته است (3/893، 906). آلتون کوپري با
آنکه از نظر بافت شهري با کوچههاي باريکش فاقد زيبايي است، اما از نظر مناظر خارج
شهر يکي از زيباترين مناطق خاورميانه به مشار ميآيد. امرا و پادشاهاني از قبيل
امراي ترکمن (طهراني، 209) و تيموري (يزدي، 391) و سلاطين عثماني بدان توجه داشته،
و جهانگردان اروپايي آنجا را ديده و ستودهاند (دوسرسي، 265؛ دايرةالمعارف اسلام).
پل بزرگي که از عقبههاي (گذرگاههاي) بين کرکوک و موصل به شمار ميرفته، ظاهراً
يکبار توسط سلطان مرادچهارم مرمت شده و بار ديگر توسط حسن پاشا والي بغداد (سال
1129ق/1717م) نوسازي گرديده است اين پل که از سنگ ساخته شده بود در جنگ جهاني اول
(1914-1918م) به دست ترکان عثماني ويران شد. به گفته هرتسفلد اين پل 25 متر طول و
18 متر بلندي داشته است، و به سبب انحناي زياد ارابهها و کاروانها به سختي از آن
ميگذشتند. زمان بناي نخستين پل به درستي روشن نيست. برخي آن را به روميان قديم
نسبت ميدهند و برخي ديگر اثر دوره ساساني ميدانند، زيرا شباهت بسياري به آثار آن
دوره داشته است. اما هرتسفلد بناي آن را به دوره اسلام، قرن 3ق/9م نسبت ميدهد و
معتقد است که آن پل با پلهاي متعددي که بر قاطول و نهروان بسته شده و نيز سد معروف
به بند عظيم واقع در کوه حمرين، همزمان ساخته شده است (بستاني).
وضع کنوني: آلتون کوپري در زمانهاي (نيمه اول قرن 20) داراي 30 دهکده با ساکناني از
کُرد و ترک و عرب بوده است. جمعيت آن بنا به گفته نيبور 400 تا 500 خانوار بوده،
ولي به گفته منشي بغدادي (1822م) شهر نزديک به 000‘3 خانوار داشته است. باکينگهام
جمعيت آن را در زمان خود (1827م) حدود 000‘6 تا 000‘7 تن نوشته که همه مسلمان
بودهاند. مؤلفان ديگر جمعيت آن را 100 خانوار (1840م)، 000‘2 تن (1874م، اسلام
آنسيکلوپديسي)، 000‘10 تن (1889م، قاموسالاعلام)، 000‘3 تن (1918م) و 000‘تن (حدود
1956م، بستاني) نوشتهاند. زبان اصلي مردم ترکي است، و به زبانهاي عربي و کردي نيز
سخن ميگويند (قاموسالاعلام).
پلهاي اين شهر از فولاد است. خط کرکوک ـ اربيل (از راه آهن عراق) از بالاي رود زاب
ميگذرد. استخراج نفت کرکوک (1346ق/1927م) و بهره برداري از آن (1353ق/1934م) بيشتر
نيروي انساني ناحيه آلتون کوپري را به کار گرفته است. جز اين، شغل عمده مردم
کشاورزي است. تأمين خدمات و تدارکات حمل و نقل بر رودخانه زاب با استفاده از قايق
(کَلَکْ)، و نيز دادو ستد اشتغال بقيه مردم است (دايرةالمعارف اسلام).
مآخذ: ابوطالب خان، ميرزا، مسير طالبي، تهران، جيبي، 1352ش، ص 392؛ اسلام
آنسيکلوپديسي، بدليسي، امير شرف خان، شرفنامه، به کوشش محمد عباسي، علمي، ص 565؛
بستاني (فوآد افرام)؛ دايرةالمعارف اسلامي؛ دوسرسي، لوران، ايران در 1839-1840،
ترجمه احسان اشراقي، تهران، مرکز نشر دانشگاهي 1362ش، ص 264؛ سرکيس، يعقوب، مباحث
عراقية، بغداد، 1948م، صص 290-292؛ شامي، نظامالدين، ظفرنامه، به کوشش پناهي
سمناني، تهران، بامداد، 1363ش، ص 240؛ طهراني، ابوبکر، ديار بکريه، به کوشش نجاتي
لوغال و فاروق سومر، تهران، طهوري، 1356ش، صص 208، 210-211؛ وبستر جديد جغرافيايي؛
قاموسالأعلام (ترکي)؛ قدوسي، محمدحسين، نادرنامه، خراسان، انجمن آثار ملي، 1339ش،
ص 392؛ مروي، محمد کاظم، عالم آراي نادري، به کوشش محمد امين رياحي، زوار، 1364ش،
3/905-908؛ يزدي، شرفالدين علي، ظفرنامه، به کوشش نجاتي لوغال و فاروق سومر،
تهران، طهوري، 1356ش، صص 208، 210-211؛ وبستر جديد جغرافيايي؛ قاموسالأعلام
(ترکي)؛ قدوسي، محمدحسين، نادرنامه، خراسان، انجمن آثار ملي، 1339ش، ص 392؛ مروي،
محمد کاظم، عالم آراي نادري، به کوشش محمد امين رياحي، زوار، 1364ش، 3/905-908؛
يزدي، شرفالدين علي، ظفرنامه، به کوشش عصامالدين اورونبايوف، تاشکند انتشارات فن،
1972م، ص 252 نيز:
Readers Digest; Great World Atlas, 1981.
جعفر شعار
