لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:74
آثارِ عَجَم، كتابي جغرافيايي و تاريخي به زبان فارسي، نوشتة سيد محمد نصير بن
ميرزا جعفر حسيني، فرصت شيرازي ملقب به «فرصت‌الدوله» (1271ـ1339ق/1855ـ1921م).
نويسندة اين كتاب در شيراز زاده شد در همانجا درگذشت. علوم زمان را به خوبي آموخت و
با زبان انگليسي آشنايي پيدا كرد. موضوع بنيادي اين كتاب اوضاع جغرافيايي و آثار
تاريخي فارس است، اما مطالب فراوان ديگري نيز به اين شرح دارد: 1. تاريخ پادشاهان و
بزرگان، زندگي‌نامة دانشمندان، شاعران، عارفان و هنرمندان فارس و ذكر فرقه‌ها و
برخي از عقايد مردم آن سرزمين؛ 2. اطلاعاتي تاريخي و جغرافيايي و باستان‌شناسي
دربارة ساير نقاط ايران و سرزمينهاي مجاور آن؛ 3. شمه‌اي از تاريخ اسلام و احوال
ياران پيامبر، عارفان متقدم و متأخر، حكيمان پيش از اسلام، عالمان، اديبان،
سخنوران و برخي از شاعران عرب؛ 4. مطالب علمي از حكمت،كلام، هيأت، هندسه، نجوم،
حساب، معاني و بيان و جز آن؛ 5. گزيده‌هايي از اشعار شاعران به فارسي يا عربي از
مديح و هجاء و غيره؛ 6. اشعاري به صورت غزل و قصيده از خود نويسنده؛ 7. شرح اثار
باستاني سرزمينهاي خارج از ايران مانند مصر و بابل و جز آن؛ 8. سفرنامه: شرح سفر
مؤلف. وي در اول ماه شعبان 1303ق/5 مة 1886م از شيراز عازم زيارت عتبات شد و در اين
سفر از راه خشكي رو به سوي بوشهر آورد و از آنجا به بصره و بغداد رفت و آثار و
ساختمانهاي تاريخي اين نواحي را ديد و تصوير آنها را رسم كرد. وي در اين سفرنامه به
تفصيل از طاق كسري سخن گفته و براي تكميل مطالب خود در اين باب، اثار تاريخي
كرمانشاهان و نقوش و كتيبه‌هاي طاق‌بستان و بيستون را توصيف كرده و از خطوط الواح
نمونه‌هايي اورده، سپس به ذكر آثار تاريخي همدان و ساختمانهاي شهرهاي آذربايجان و
ديگر شهرهاي ايران پرداخته است؛ 9. اوضاع شيراز در زمان مؤلف كتاب. نويسنده در اين
بخش به توصيف بناهاي تاريخي، بقعه‌ها، مساجد، مزارات، كاروانسراها و باغهاي شيراز،
و ذكر حكيمان و پزشكان و خوش‌نويسان و شاعران و نقاشان و بازرگانان و صنعتگران اين
شهر پرداخته است؛ 10. فهرستي از حاكمان شيراز، از محمد بن يوسف ثقفي(74ق/693م)، تا
ركن‌الدوله محمدتقي ميرزا پسر محمدشاه (1313ق/1895م). اين فهرست، همة فرمانرواياني
را كه از روزگار عبدالملك بن مروان اموي تا زمان مظفرالدين شاه قاجار در شيراز
حكومت داشته‌اند، و نيز پادشاهاني را كه آنجا را پاي تخت خويش كرده بودند، در بر
مي‌گيرد. نويسنده اين بخش را كلاً از تاريخ ايرانيان كنت گوبينو ترجمه كرده و
حاكمان شيراز تا آغاز روزگار مظفرالدين شاه را بدان افزوده است.
آثار عجم نخستين‌بار با مقدمة ميرزا ابوالحسن اصطهباناتي و شيخ مفيد شيرازي به سال
1314ق/1935م به خط ميرزا محمد ناهيد شيرازي در چاپخانة نادري در تهران به چاپ رسيده
است. نويسنده در آغاز كتابش اين بيت را از سروده‌هاي خود آورده است:
از نقش و نگار در و ديوار شكسته آثار پديد است صناديد عجم را
مآخذ: آقابزرگ، الذريعه، 1/8؛ دانشنامة ايران و اسلام؛ فرصت شيرازي، محمدنصير، آثار
عجم، تهران، 1354ق؛ گلچين معاني، احمد، تاريخ تذكره‌هاي فارسي، دانشگاه تهران،
1350ش، 2/423؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپي فارسي، 1/38.
جعفر شعار
