لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:78
آثارُ الوُزَراء، كتابي تاريخي به زبان فارسي نوشتة سيف‌الدين حاجي بن نظام
عقيلي از نويسندگان و دبيران دربار تيموريان در سدة 9ق/15م. وي اين كتاب را ميان
سالهاي 875 و 892ق/1470 و 1487م به نام و براي خواجه قوام‌الدين نظام‌الملك خوافي
نوشته است. اين خواجه از بزرگان دربار سلطان حسين بايقرا (842 ـ911ق/1438ـ 1505م)
بوده كه پس از سالها تصدي مناصب بلند ديواني و وزارت در 903ق/1498م به قتل رسيد
(خواندمير، 418ـ432).
چنانكه از محتويات كتاب برمي‌آيد، نويسنده از اوايل جواني وارد كار ديواني شده و
عمر خود را تا 40 سالگي در اين كار گذرانده است. وي در اين مدت از كتابهاي تاريخي
ارزندة گوناگون يادداشتهايي برگرفته و از مكاتبات پادشاهان و پيران و بزرگان و
دانشمندان و وزيران مجموعه‌اي فراهم آورده تا از آن ميان كتابي تأليف كند. خواجه
قوام‌الدين فرمان به آوردن مجموعة سيف‌الدين عقيلي داد، ولي چون اينها شامل سره و
ناسره بود از اين رو نويسنده تصميم گرفت آنها را بپيرايد و كتابي در شرح زندگي
وزيران بنويسد. وي براي اين كار به بررسي و مطالعة كتابهايي پرارزش پرداخته است،
همچون تاريخ الرسل و الملوكِ محمد بن جرير طبري (224ـ310ق/839 ـ922م)؛ شاهنامه،
سرودة حكيم ابوالقاسم فردوسي (ح 329ـ416ق/941ـ 1025م)؛ جوامع الحكايات سديدالدين
محمد بن محمد عوفي (د پس از 630ق/1233م)؛ الفرج بعد الشده ابوعلي محسن تنوخي
(328ـ384ق/940ـ994م)؛ جامع التواريخ رشيدالدين فضل‌الله (مق 718ق/1318م)؛ تاريخ
يميني ابونصر محمد عتبي (ح 350ـ431ق/961ـ1040م)؛ تاريخ سلجوق؛ تاريخ جهانگشاي
عطاملك جويني (د 681ق/1282م)، مجمع الانساب محمد بن علي بن محمد شبانكاره‌اي (نگارش
733ق/1333م)، قابوس‌نامة عنصرالمعالي كيكاوس بن اسكندر (د پس از 475ق/1082م)،
تاريخ‌آل مظفر محمود كتبي (تأليف حدود 823ق/1420م)، تاريخ كرمان، نسائم‌الاسحار من
لطائم‌الاخبار ناصرالدين منشي كرماني (كه در 29 صفر 725ق/14 فورية 1325م از نگارش
آن فراغت يافته)، سوانح الافكار رشيدي، مقامات ابونصر مشكان (صاحب ديوان رسالت
محمود غزنوي در 401ق/1010م) نوشتة ابوالفضل بيهقي (385ـ470ق/995ـ1077م) و برخي آثار
ديگر. بدين‌سان، در اين كتاب مطالب مهمي از اسنادي آمده است كه اصل آنها از ميان
رفته است، مانند مقامات ابونصر مشكان و مجلدات گم شدة تاريخ بيهقي كه جز در اين
كتاب نمي‌توان بدان دسترسي يافت. پيداست كه نويسنده در سدة 9ق/15م به همة آثار ياد
شده دسترسي داشته است. با اين همه، او بيشترين برداشت را از نسائم الاسحار كرده و
در بسياري موارد نوشته‌هاي آن را بي‌كم و كاست به نام خود آورده است. انشاي آثار
الوزراء به دليل اقتباس نويسندة آن از كتابهاي گوناگون، داراي سبكهاي مختلف است:
گاه سادگي و آراستگي و بلاغت شگفت‌انگيز ابوالفضل بيهقي و استادش بونصر مشكان
خواننده را به اعجاب مي‌آورد و گاه سجعها و موازنه‌ها و صناعتهاي جامع‌التواريخ از
نظر مي‌گذرد. گاه نيز انشاي آن به سبك رايج و معمول روزگار نويسنده نزديك مي‌شود و
سست و ناهموار و ناپخته مي‌گردد (محجوب، 985).
آثار الوزراء داراي 2 مقاله است. مقالة اول در ذكر اثار و اخبار وزراي سابق است و
آن داراي 12 باب است: وزراي پادشاهان گذشته، وزراي خلفاي راشدين ]مؤلف، مشاوران ابن
خلفا را وزير خوانده است[، وزراي بني‌اميه، وزراي بني‌عباس، وزراي آل سامان، وزراي
غزنويان، وزراي آل بويه، وزراي سلجوقيان، وزراي خوارزمشاهيان، وزراي چنگيزخان و
اولاد و احفاد او، وزراي آل مظفر و پادشاهان غور، وزراي امير تيمور گوركاني و
فرزندان وي. مقالة دوم، در ذكر آثار و اوضاع «آصف زمان»، خواجه قوام‌الدين، است و
آن داراي 4 باب است: اخلاق وي و برتري او بر همة وزيران جهان، كارهاي او پيش از
وزارت، زمان وزارت، عنايات پادشاه اسلام به وي.
ستايشهاي بليغ نويسنده از اميرالمؤمنين علي(ع) و امامان بزرگوار پس از او، مي‌تواند
دليلي بر شيعي بودن وي باشد.
از كتاب آثار الوزراء هشت نسخه موجود است: پتنة هندوستان، موزة بريتانيا، آصفية
حيدرآباد دكن، بادليان آكسفورد، دانشگاه كمبريج، ديوان هند، مجلس شوراي ملي (سابق)
و كتابخانة شخصي سعيد نفيسي. اين كتاب را ميرجلال‌الدين حسيني محدث ارموي (1284ـ
1358ش) از روي نسخة خطي مجلس شورا به شيوه‌‌اي علمي و انتقادي تصحيح كرده و به سال
1347ش در تهران منتشر ساخته است. مصحح در ويرايش اين كتاب رنج فراوان برده است:
تصحيح اشتباهات مؤلف از روي اسناد اصلي،تعيين كاست و فزودها، معني كردن اصطلاحات و
واژه‌هاي دشوار، مشخص كردن موارد مأخوذ از مآخذ اصلي و تنظيم فهرست اعلام گسترده.
مآخذ: افشار، ايرج، «يادداشت»، راهنماي كتاب، س 2، شم 3 (آذر 1338ش)، ص 413ـ414،
خواندمير، غياث‌الدين، دستورالوزراء، به كوشش سعيد نفيسي، تهران، 1355ش؛ عقيلي،
سيف‌الدين، آثار الوزراء، به كوشش جلال‌الدين حسيني ارموي، دانشگاه تهران، 1347ش،
جم ؛ محجوب، محمدجعفر، «آثار الوزراء»، سخن، س 10، شم 8 (آبان 1348ش)، ص 895
ـ903؛ محقق، مهدي، «آثار الوزراء»، راهنماي كتاب، 2، شم 3 (آذر 1338ش)، ص 410،
413.
بخش ادبيات
