رابطه پدر و فرزند - اخلاق اسلامی‌ نسخه متنی

اینجــــا یک کتابخانه دیجیتالی است

با بیش از 100000 منبع الکترونیکی رایگان به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی

اخلاق اسلامی‌ - نسخه متنی

سید محمد حسینی شیرازی؛ مترجم: علی کاظمی

| نمايش فراداده ، افزودن یک نقد و بررسی
افزودن به کتابخانه شخصی
ارسال به دوستان
جستجو در متن کتاب
بیشتر
تنظیمات قلم

فونت

اندازه قلم

+ - پیش فرض

حالت نمایش

روز نیمروز شب
جستجو در لغت نامه
بیشتر
لیست موضوعات
توضیحات
افزودن یادداشت جدید

رابطه پدر و فرزند

تربيت فرزند براي پدر و مادر زحمت و رنجي فراوان دارد كه سهم مادر ازاين رنجها بيشتر است‌: بارداري‌، شيردادن و عدم آسايش شبانه و...

اين رنج و زحمت براي پدر كوشش و تلاش و كسب و كار براي تهيّه خوراك و پوشاك و تأمين وسايل زندگي فرزند است‌. بنابراين تربيت فرزند به عهده ‌پدري مهربان و مادري با عاطفه و دلسوز است كه هر كدام به سهم خود درخدمت او فعاليت مي‌كنند.

طبق حكمت بالغه الهي براي پيدايش هر چيزي سببي لازم است و پدر ومادر سبب پيدايش فرزند هستند، بنابراين جاي تعجّب نيست كه پدر و مادر ازنظر اسلام مورد احترامي فوق‌العاده قرار گيرند و فرزندان بايد از دستورات پدرو مادر اطاعت نمايند. اين اطاعت وظيفه‌اي است در برابر حقوقي كه بر گردن پدر و مادر دارد، پدر و مادري كه رنج تربيت و پرورش فرزند را تحمّل كرده‌اند، فرزند نيز بايد با اطاعت از دستورات آنان و نيكي و محبت نسبت به آنان‌، گوشه‌اي از زحمات ايشان را جبران كند.

خداوند بنابر عدالت و نظمي كه در جهان هستي حكمفرما كرده است اراده ‌نموده كه پيدايش فرزندان و همچنين تربيت و پرورش آنان با رغبت‌، ميل و علاقه پدر و مادر انجام گيرد به همين دليل مباشرت زن و مرد غريزه‌اي اجتناب‌ناپذير است‌، حاملگي زنان نيز تخلّف‌ناپذير است كه به غير از مواردي استثنايي كه مانع وجود داشته باشد صورت مي‌گيرد و محبّت و عاطفه زن و مرد به يكديگر نيز خصلتهايي طبيعي مي‌باشند.

اين محبّت برخلاف علاقه و توجّه فرزند به پدر و مادر است كه پس از مدّتي خود را از پدر و مادر بي‌نياز مي‌بيند و نظريات جديدي پيدا مي‌كند كه با عقيده‌هاي پدر و مادر تناسبي ندارند و...

چون برخورد فرزند با پدر و مادر اين‌گونه است اسلام هميشه در مورد نيكي ‌و محبّت به پدر و مادر بسيار تأكيد نموده و سفارش مي‌نمايد كه فرزند محبت و رابطه صميمي خود را با پدر و مادر حفظ نمايد.

ولي سفارش فرزند به پدر و مادر در حاشيه دستورات مذهبي قرار گرفته زيرا فطرت و طبيعت پدر و مادر ضامن رعايت حقوق فرزندان خواهد بود. مهمترين حقّي كه فرزند به گردن پدر و مادر دارد انتخاب نامي شايسته براي فرزند، تربيت نيكوي او و سپس ازدواج فرزند است كه اين سفارشات همه به سود فرزند است‌.

خداوند پس از تعظيم و اطاعت خود احترام به پدر و مادر و اطاعت از آنان ‌را واجب نموده تا بدين وسيله اهميّت وظيفه فرزند نسبت به پدر و مادرمشخص شود.

خداوند متعال مي‌فرمايد: (هنگامي كه از بني‌اسرائيل پيمان گرفتيم كه به جزخداوند كسي را نپرستند و به پدر و مادر نيكي كنند). (1)

اين عهد و پيمان فقط به بني‌اسرائيل اختصاص ندارد بلكه قرآن كريم از زبان ‌حضرت عيسي‌ عليه السلام چنين مي‌فرمايد:

(من دستور نيكي به مادرم را دارم و خداوند مرا ستمگر و سنگدل قرار نداده ‌است‌). (2)

امّت پيامبر گرامي اسلام‌ صلّى الله عليه وآله وسلّم نيز در اين تكليف و دستور الهي شريك‌ هستند زيرا خداوند متعال به پيامبر اسلام‌ صلّى الله عليه وآله وسلّم مي‌فرمايد:

(اي رسول ما! بگو بياييد آنچه را پروردگارتان بر شما حرام گردانيده برايتان بخوانم‌... به خدا شرك نورزيد و نسبت به پدر و مادر نيكي نماييد). (3)

خداوند متعال يك دستور كلي نيز به جهان بشريت مي‌دهد:

(به انسان سفارش كرديم كه نسبت به پدر و مادر خود نيكي نمايد). (4)

همچنين در آيه‌اي ديگر مي‌فرمايد:

(سفارش پدر و مادر را به انسان نموده‌ايم‌، سپاس مرا و پدر و مادرت را بجا آوركه بازگشت به سوي من خواهد بود). (5)

در اين آيه جمع بين عاطفه و تهديد شده است‌، البتّه با شيواترين بيان ‌ممكن‌، تا نيكوترين احساسات تحريك شوند و از سوي ديگر، فرزندان را متوجّه نتيجه سستي در انجام وظيفه نسبت به پدر و مادر بگرداند.

اين مادر است كه با سختي و مشقّت فراوان مدّت زيادي فرزند را در شكم‌ خود حمل مي‌كند امّا آيا مادر پس از دوران بارداري آسوده خواهد شد؟ مسلّماً خير! زيرا دوران شيرخواري كودك فرارسيده كه دو سال به طول مي‌انجامد، واقعاً كه دوران بارداري و شيردادن به فرزند اوج سختيهاي مادر است‌.

خداوند متعال در اين آيه مي‌فرمايد سپس بازگشت انسان به سوي خداوند است كه نيكوكاران را پاداش نيك و بدكاران را به عاقبت عمل زشت خود مي‌رساند، به خصوص نيكي يا ناسپاسي نسبت به پدر و مادر! بنابراين ‌سپاسگزاري نسبت به پدر و مادر و احترام ايشان واجب است‌.

اسلام براي مشرك هيچ احترامي قائل نيست زيرا گناه مشرك بزرگترين ‌گناهان است و كسي كه نسبت به آفريدگار جهان شرك ورزد استحقاق هيچ‌ تقدير يا احترامي را ندارد، امّا نكته مهم اينجاست كه اگر چنين شخصي پدر يا مادر انسان باشد، وظيفه چيست‌؟

در اين صورت باز هم بايد نسبت به پدر و مادر نيكي كرد زيرا خداوند رحيم ‌و عادل است و اجر كسي را از بين نمي‌برد هر چند كه مشرك باشد. خداوند متعال در اين زمينه مي‌فرمايد:

(اگر پدر و مادرت كوشيدند كه نسبت به من شرك ورزي با اينكه براي من‌ شريكي نمي‌داني در اين باره از آنان اطاعت مكن و در دنيا با آنان به نيكي رفتاركن‌!) (6)

هر چه در مورد احترام به پدر و مادر سفارش شده است اين نكته را بايد در نظر داشته باشيم كه حق‌ّ مادر بيشتر از پدر مي‌باشد زيرا مادر فرزند را چند ماه با خود حمل كرده سپس او را شير داده و شبها به خاطر او بيدار مانده است‌.

روزي شخصي خدمت پيامبر اكرم‌ صلّى الله عليه وآله وسلّم رسيد و عرضه داشت‌: يا رسول ‌اللّه‌! به چه كسي نيكي كنم‌؟ حضرت فرمودند: «به مادرت نيكي كن‌!

آن مرد پرسيد: پس از مادر به چه كسي نيكي كنم‌؟

حضرت فرمودند: به مادرت نيكي كن‌!

براي مرتبه سوم پرسيد: پس از مادر به چه كسي نيكي كنم‌؟

حضرت فرمودند: باز هم به مادرت‌!

آن شخص پرسيد: پس از آن به چه كسي‌؟!

حضرت در مرتبه چهارم فرمودند: پس از مادر به پدرت نيكي كن‌!» (7)

پس طبق اين حديث شريف مادر سه برابر پدر حق‌ّ احترام و احسان دارد!

افرادي كه نسبت به پدر و مادر خود بيشتر نيكي كنند در نظر پيامبراسلام‌ صلّى الله عليه وآله وسلّم داراي احترام بيشتري مي‌باشند و در نظر پيامبر اسلام ارزش هرانسان به مقدار احترام و احسان وي به پدر و مادرش است‌.

عماد بن‌حيّان مي‌گويد: خدمت امام صادق‌ عليه السلام مشرّف شدم و به حضرت خبر دادم كه فرزندم اسماعيل نسبت به من خوش‌رفتار است‌. حضرت فرمودند: «من تا به حال او را دوست داشتم ولي اكنون او را بيشتر دوست دارم و حضرت ‌فرمودند: روزي خواهر رضاعي پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم نزد ايشان آمد، حضرت با مشاهده ‌خواهر خود خوشحال شدند و زيرانداز خود را براي وي گذاشتند تا روي آن بنشيند سپس حضرت با خواهر خود با روي خندان به گفتگو پرداختند تا اينكه خواهر ايشان رفت و دقايقي بعد برادر او آمد ولي حضرت با برادر رضاعي خود مانند خواهرشان رفتار نكردند، شخصي از حضرت سؤال كرد: يا رسول اللّه شما نسبت به‌خواهر اين مرد بيشتر احترام و محبّت نشان داديد با اينكه اين جوان برادر آن زن و برادر رضاعي شما بود! حضرت فرمودند: براي آنكه خواهرش بيش از او نسبت به پدر و مادر نيكي مي‌كند». (8)

اسلام در مورد رعايت حق‌ّ پدر و مادر به اندازه‌اي اهميّت قائل است كه‌ گاهي رعايت اين حق و نيكي به آنان را بر جهاد كه ركني از اركان اسلام است ترجيح مي‌دهد.

حضرت امام صادق‌ عليه السلام مي‌فرمايند:

«مردي خدمت رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم آمد و عرضه داشت يا رسول اللّه من علاقه و نشاط فراواني به جهاد دارم‌، حضرت به او فرمودند: پس در راه خدا جهاد كن زيرا اگر در راه خدا كشته شوي زنده‌اي و نزد پروردگارت روزي خواهي داشت و اگر به مرگ ‌طبيعي در اين راه بميري اجر و پاداش تو نزد خداوند محفوظ است و اگر از جهاد بازگردي مانند روزي كه از مادر متولّد شده‌اي بدون گناه خواهي بود. آن شخص گفت ‌يا رسول اللّه من پدر و مادر پيري دارم كه به خيال خودشان علاقه بسياري به من ‌دارند و ميل ندارند من از آنها دور شوم‌! حضرت فرمودند: بنابراين در خدمت آنان ‌باش‌، قسم به خدايي كه مرا به دست قدرت خود آفريد، يك شبانه‌روز انس‌، مهرباني ‌و همراهي تو با پدر و مادرت از يكسال جهاد براي تو بهتر است‌». (9)

احترام‌، احسان و نيكي به پدر و مادر هيچ محدوديتي ندارد بلكه شامل نگاه ‌كردن و سخن گفتن و... نيز خواهد شد.

حضرت امام صادق‌ عليه السلام در تفسير آيه شريفه‌: (اِمّا يَبْلُغَن‌َّ عِنْدَك‌َ الْكِبَرَأحدُهُما أو كِلاهُما فَلا تَقُل‌ْ لَهُما أف‌ٍّ وَ لا تَنْهَرْهُمَا) (10) مي‌فرمايند:

«اگر پدر و مادر، تو را ناراحت هم كرده باشند به آنها اُف مگو و اگر تو را زده‌اند خداوند مي‌فرمايد: (وَ قُل‌ْ لَهُما قَوْلاً كَريماً) به نيكي و احترام با آنان سخن بگو كه سخن نيك اين‌گونه است‌: خداوند شما را بيامرزد و خداوند مي‌فرمايد: (وَاخْفِض‌ْلَهُما جَناح‌َ الذُّل‌ِّ مِن‌َ الرَّحْمَة‌ِ) يعني چشمانت را به طور مستقيم به پدر و مادر خيره مكن مگر نگاهي از روي مهرباني و صدايت را بر آنان بالا مبر و دستانت را برروي آنها بلند مكن و مقابل آنها راه مرو». (11)

اسلام ديني است كه به عدل و احسان امر مي‌كند، اسلام دين صلح و صفا است‌. لطف اسلام هر جماد و نباتي را در بر مي‌گيرد، چگونه اين لطف شامل ‌انسان نشود؟ به خصوص شامل پدر و مادر! فرزند بايد به پدر و مادر نيكي و احسان نمايد خواه با ايمان يا كافر باشند زيرا ايمان و پيروي از حق در آخرت به ‌فرياد انسان مي‌رسد، در دنيا نيز موجب اصلاح امور دنيوي شخص مي‌شود درنتيجه فرزند بايد فقط به وظيفه خود عمل كند.

شخصي به نام معمّر بن خلاّد خدمت حضرت امام رضا عليه السلام رسيد و عرض‌ كرد: من مي‌توانم براي پدر و مادري كه از حق پيروي نمي‌كنند دعا كنم‌؟حضرت فرمودند: «براي آنان دعا كن‌! به جاي آنان صدقه بده و در صورتي كه در قيد حيات هستند با آنان مدارا كن‌، زيرا رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم فرمودند: خداوند مرا به منظور رحمت فرستاده است نه براي بدرفتاري با پدر و مادر!» (12)

حضرت امام باقر عليه السلام مي‌فرمايند: «در سه چيز خداوند متعال براي احدي ‌رخصت قرار نداده‌... برگرداندن امانت‌، خواه شخصي كه چيزي به امانت داده نيكوكار باشد يا خير، وفاي به عهد نسبت به نيكوكار يا بدكار، نيكي به پدر و مادر خواه ‌نيكوكار باشند يا خير». (13)

پس از ذكر اين مطالب ديگر جاي تعجّب يا توهّم و يا مبالغه‌اي نيست كه نيكي به پدر و مادر در ظاهر سبب بهشت رفتن و بدرفتاري نسبت به آنان‌ شقاوت و سبب رفتن به جهنّم باشد.

حضرت امام رضا عليه السلام به نقل از پيامبر خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم مي‌فرمايند:

«فقط در صورت نيكي به پدر و مادر اميد بهشت داشته باش كه در غير اينصورت به غير از جهنّم جايگاهي نخواهي داشت‌». (14)

طبيعي است كه چنين كسي وارد بهشت نخواهد شد بلكه از اين مهمتر حتّي‌ بوي بهشت نيز به مشام او نخواهد رسيد.

يعقوب بن‌شعيب از حضرت امام صادق‌ عليه السلام چنين نقل مي‌كند: «هنگامي كه ‌روز قيامت شود پرده‌اي از پرده‌هاي بهشت برداشته مي‌شود و بوي بهشت به مسافت ‌پانصد سال راه به مشام هر صاحب روحي خواهد رسيد و فقط يك گروه بوي بهشت ‌را (حتّي از اين مسافت‌) استشمام نخواهند نمود. پرسيدم‌: اين گروه چه كساني ‌هستند؟

حضرت فرمودند: كساني كه نسبت به پدر و مادر خود بدرفتاري كنند و عاق ‌والدين شوند». (15)

بدرفتاري نسبت به پدر و مادر داراي مراتبي است كه بالاترين آن قتل و پايين‌ترين درجه آن نگاه تند به آنان و اظهار ناراحتي نسبت به آنان است‌. پيامبرگرامي اسلام‌ عليه السلام مي‌فرمايند:

«بالاتر از هر عمل نيكي‌، عمل نيك ديگري است تا جايي كه انسان در راه خدا شهيد شود كه در اين صورت بالاتر از شهادت در راه خدا هيچ عمل نيكي وجود ندارد و بالاتر از هر عمل زشت و ناپسندي عمل زشت ديگري وجود دارد تا اينكه انسان ‌پدر يا مادر خود را به قتل برساند كه در اين صورت ديگر هيچ كار زشتي بالاتر از اين ‌عمل وجود ندارد». (16)

حضرت امام صادق‌ عليه السلام در روايتي مي‌فرمايند:

«هر كس به پدر و مادر خود با ناراحتي نگاه كند، هرچند پدر و مادر به او ظلم‌ كرده باشند خداوند نماز او را نمي‌پذيرد». (17)

همچنين مي‌فرمايند: «اگر خداوند اهانتي كمتر و پايين‌تر از اُف‌ّ (18) مي‌شناخت ازآن نهي مي‌فرمود». (19)

نيكي نسبت به پدر و مادر فقط به دوران زندگي آنان اختصاص ندارد، بلكه ‌فرزندان پس از فوت آنان نيز بايد اين محبّت و نيكي را ادامه دهند تا رشته ‌محبّت و علاقه ميان زندگان و مردگان باقي بماند چرا كه روح از بين نمي‌رود وباقي است‌، انساني كه از دنيا مي‌رود روحش هميشه به سراغ اقوام و نزديكان ‌مي‌آيد و به خصوص به فرزندان خود هميشه توجّه دارد.

حضرت امام محمّدباقر عليه السلام مي‌فرمايند:

«ممكن است بنده‌اي در زمان زندگاني پدر و مادر خود نسبت به آنان نيك‌رفتار باشد ولي پس از فوت آنان بدهي آنان را نپردازد و براي آنان طلب مغفرت نكند به‌همين دليل خداوند او را از گروه بدرفتاران با پدر و مادر قرار مي‌دهد. همچنين ممكن ‌است انسان در زمان حيات پدر و مادر نسبت به آنان بدرفتار باشد ولي هنگامي كه ازدنيا رفتند بدهي آنان را بپردازد، براي آنان طلب آمرزش كند و خداوند هم نام او را جزو نيكي‌كنندگان به پدر و مادر مي‌نويسد». (20)

(1). سوره بقره‌: آيه 83.

(2). سوره مريم‌: آيه 32.

(3). سوره انعام‌: آيه 151.

(4). سوره عنكبوت‌: آيه 8.

(5). سوره لقمان‌: آيه 14.

(6). سوره لقمان‌: آيه 15.

(7). اصول كافي‌: جلد 2، صفحه 159 ـ 160، حديث 9، وسائل الشيعه‌: جلد 21، صفحه 491، حديث‌27670، بحارالانوار: جلد 71، صفحه 49، حديث 9.

(8). اصول كافي‌: جلد 2، صفحه 161، حديث 12، وسائل الشيعه‌: جلد 21، صفحه 488، حديث 27665،بحارالانوار: جلد 71، صفحه 55، حديث 12.

(9). اصول كافي‌: جلد 2، صفحه 160، حديث 10، وسائل الشيعه‌: جلد 15، صفحه 20، حديث 19929،مستدرك الوسائل‌: جلد 11، صفحه 22، حديث 12328.

(10). سوره اسراء: آيه 23.

(11). اصول كافي‌: جلد 2، صفحه 157، حديث 1، من لا يحضره الفقيه‌: جلد 4، صفحه 407، حديث 5883،وسائل الشيعه‌: جلد 21، صفحه 487، حديث 27663.

(12). اصول كافي‌: جلد 2، صفحه 159، حديث 8، وسائل الشيعه‌: جلد 21، صفحه 490، حديث 27667،بحارالانوار: جلد 71، صفحه 47، حديث 8.

(13). اصول كافي‌: جلد 2، صفحه 162، حديث 15، وسائل الشيعه‌: جلد 21، صفحه 490، حديث 27669،بحارالانوار: جلد 71، صفحه 56، حديث 15.

(14). عن ابي الحسن‌ عليه السلام: «قال رسول اللّه‌ صلّى الله عليه وآله وسلّم: كن بارّاً و اقتصر علي الجنّة و ان كنت عاقّاً فاقتصر علي النّار»،اصول كافي‌: جلد 2، صفحه 348، حديث 2، وسائل الشيعه‌: جلد 21، صفحه 500، حديث 27692،بحارالانوار: جلد 71، صفحه 60، حديث 23.

(15). اصول كافي‌: جلد 2، صفحه 348، حديث 3، وسائل الشيعه‌: جلد 21، صفحه 501، حديث 27694،مستدرك الوسائل‌: جلد 15، صفحه 195، حديث 17990.

(16). اصول كافي‌: جلد 2، صفحه 348، حديث 4، وسائل الشيعه‌: جلد 15، صفحه 16، حديث 19921،تهذيب الاحكام‌: جلد 6، صفحه 122، حديث 4.

(17). قال الامام الصادق‌ عليه السلام: «من نظر الي والديه نظر ماقت و هما ظالمان له‌، لم يقبل اللّه له صلاة‌»، مستدرك‌الوسائل‌: جلد 15، صفحه 195، حديث 17989، مشكاة الانوار: صفحه 164.

(18). اُف به پدر و مادر كمترين درجه بدرفتاري نسبت به آنان است‌.

(19). قال الامام الصادق‌ عليه السلام: «لو علم اللّه شيئاً أهون منه‌، لنهي عنه‌»، اصول كافي‌: جلد 2، صفحه 348، حديث‌1، وسائل الشيعه‌: جلد 21، صفحه 500، حديث 27693، مستدرك الوسائل‌: جلد 15، صفحه 191،حديث 17971.

(20). اصول كافي‌: جلد 2، صفحه 163، حديث 21، وسائل الشيعه‌: جلد 18، صفحه 371، حديث 23874،بحارالانوار: جلد 71، صفحه 59، حديث 21.

/ 45