آشنايي با منابع رجالي شيعه - آشنایی با منابع رجالی شیعه نسخه متنی

آشنايي با منابع رجالي شيعه

منابع رجالي شيعه را از نظر ادوار تاريخي و نيز ميزان تأثير گذاري مي توان به سه دسته به شرح ذيل تقسيم كرد:

دسته نخست: منابع اوليه رجال شيعه كه در سده هاي سوم تا پنجم فراهم آمده اند و عبارتند از:

1. رجال كشي؛ 2. فهرست نجاشي؛ 3. رجال شيخ طوسي؛ 4. فهرست شيخ طوسي؛ 5. رجال برقي؛ 6. رساله ابوغالب زراري؛ 7. رجال ابن غضائري.

دسته دوم: منابع ثانويه رجال شيعه، كه از سده ششم تا هشتم نگاشته شده و عبارتند از:

1. فهرست شيخ منتجب الدين؛ 2. معالم العلماءِ ابن شهر آشوب؛ 3. رجال ابن داود؛ 4. خلاصه الاقوال علامه حلي.

دسته سوم: منابع متأخر رجال شيعه كه از سده دهم تا سده كنوني نگاشته شده و اهمّ آنها عبارتند از:

1. مجمع الرجال قهپائي؛ 2. نقد الرجال تفرشي؛ 3. جامع الرواهِ اردبيلي؛ 4. رجال سيد بحر العلوم؛ 5. تنقيح المقالِ مامقاني؛ 6. قاموس الرجالِ تستري (شوشتري)؛ 7. معجم رجال الحديث آيت الله خويي.

اينك به بررسي و معرفي هر يك از منابع رجالي مذكور مي پردازيم:

منابع اوليه رجال شيعه (سده سوم تا پنجم)

1. رجال كشي (م حدود 340)، محمد بن عمر بن عبدالعزيز معروف به كَشّي داراي كتاب رجالي مهمّي بوده كه براي نخستين بار درباره رجال شيعه تدوين يافت و به نام معرفه الرجال يا معرفه الناقلين عن الائمه الصادقين معروف است.

شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسي با اذعان به جايگاه علمي كشي و اعتبار كتاب، تلخيصي از آن تلخيص از اين كه تنها شامل رجال شيعه بود، فراهم آورد و نام كتاب را اختيار معرفه الرجال گذاشت.

كتاب اختيار معرفه الرجال با تصحيح و تعليق مير داماد و تحقيق سيد مهدي روحاني در دو جلد منتشر شده است. در آغاز كتاب با آمدن 11 روايت از ارزش و اهميت فراگيري حديث سخن به ميان آمده، سپس اسامي رجال شيعه را از دوران پيامبر - صلي الله عليه و آله - تا عصر امام هادي و عسكري - عليهما السلام - و بر اساس سير تاريخي برشمرده و شماري از روايات هر يك را منعكس ساخته است. در اين كتاب از 1151 راوي گفت و گو شده است.

2. رجال نجاشي (م 450)، نام كامل اين كتاب فهرس اسماء مصنّفي الشيعه است كه از آن با عنوان فهرست يا رجال نجاشي نيز ياد مي شود. ابوالعباس احمد بن عليّ بن احمد بن عباس نجاشي اسدي كوفي مولّف كتاب از بزرگان و نام آوران حديث و رجال شيعه است.
در عظمت و جايگاه علمي نجاشي همين بس كه كتاب رجال او به عنوان بهترين منبع اوليه رجال شيعه قلمداد شده و عموماً ديدگاه او به عنوان قول فصل در بررسي راويان مورد توجه قرار مي گيرد.

در رجال نجاشي تنها رجال شيعي آمده و از راويان اهل سنت تنها در مواردي كه رواياتي را از شيعه نقل كرده، يا كتابي در خدمت به فرهنگ شيعه نگاشته؛ نظير مدائني و طبري نام برده است. او غالباً به جرح و تعديل راويان پرداخته است، هر چند در برخي از موارد از مدح و ذم آنان سكوت كرده است. اين كتاب با تحقيق سيد موسي شبيري زنجاني در يك جلد انتشار يافته و در آن 1269 راوي مورد بررسي قرار گرفته است.

3. رجال شيخ طوسي (م 460)، اين كتاب و نيز فهرست شيخ چنان كه از مقدمه كتاب پيدا است، بنا به درخواست الشيخ الفاضل فراهم شده است.
كتاب داراي 13 باب و شمار راويان ذكر شده در آن 6429 راوي است. شيخ در اين ابواب به ترتيب، اسامي راويان صحابه، راويان اميرالمؤمنين - عليه السلام -، راويان امام حسن مجتبي - عليه السلام - و.... را براي تسهيل به ترتيب حروف الفبا آورده و در آخرين باب نام كساني را كه از هيچ امامي روايتي نقل نكرده اند آورده است. در پايان هر باب پس از حروف ياء (آخرين راوي) در دو بخش نام صاحبان كنيه و نيز زنان راوي را منعكس ساخته است.

گويا شيخ مي خواسته مجموعه اي از راويان ائمه - عليهم السلام - را بدون در نظر گرفتن مذهبشان در اين كتاب بياورد. بدين جهت اسامي اشخاصي؛ هم چون معاويه و عمرو عاص به عنوان راويان پيامبر - صلي الله عليه و آله -، يا عبيدالله بن زياد را به عنوان صحابه حضرت امير - عليه السلام - آورده است. اين كتاب با تحقيق جواد قيّومي اصفهاني در يك جلد منتشر شده است.

4. فهرست شيخ طوسي (م 460)، اين كتاب بر اساس حروف الفباء تنظيم شده و 912 راوي در آن معرفي شده اند. نخستين راوي ابراهيم بن محمد ابن ابي يحيي و آخرين راوي ابن عصام است. هدف شيخ از تأليف اين كتاب ضبط اسامي صاحبان كتاب، يا اصل بوده است، امّا از آنجا كه در كنار ذكر نام آنان، عموماً به جرح و تعديل آنان پرداخته به عنوان منبع رجالي شناخته شده است.

شيخ طوسي در مقدمه كتاب مي گويد: گرد آوري فهرستِ كتب پيش از او به صورت ناقص انجام مي شده و او كوشيده است تا آن را تكميل كند. شيخ از دو كتاب ابوالحسين احمد بن حسين بن عبيدالله (معروف به ابن غضائري) كه يكي ناظر به اصول و ديگر مربوط به مصنّفات بوده، نام مي برد[1].
اين كتاب ها به رغم برخورداري از جامعيّت نسبي در اثر كوتاهيِ ورثه از بين رفته است. اين كتاب نيز در يك جلد و با تحقيق جواد قيّومي منتشر شده است.

5. رجال برقي (م 274 يا 280)، ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد بن عبدالرحمان بن محمد بن علي برقي از عالمان شيعي سده سوم است. او اصالتاً كوفي است. جدّ او محمد بن علي پس از شهادت زيد توسط حاكم وقت كوفه؛ يعني يوسف بن عمر حبس و سپس به شهادت رسيد. به دنبال اين ماجرا برقي همراه برادرش عبدالرحمان به يكي از روستاهاي اطراف قم به نام برق رود متواري شد.

رجال برقي بسان رجال شيخ بر اساس ادوار تاريخي ابتدا اسامي اصحاب پيامبر - صلي الله عليه و آله - و حضرت امير - عليه السلام - و سپس راويان ساير ائمّه تا امام زمان - عليه السلام - تنظيم شده و در پايان نام 12 تن از اصحاب پيامبر - صلي الله عليه و آله - را كه در روز جمعه و در مسجد پيامبر - صلي الله عليه و آله - به ابوبكر اعتراض كرده اند، آورده است.
در اين كتاب مجموعاً نام 1707 راوي آمده است و با تحقيق جواد قيومي در يك جلد انتشار يافته است.

6. رساله ابو غالب زراري (م 368)، احمد بن محمد بن ابوطاهر بن بكير بن اعين كه به او زراري، بكيري و شيباني نيز مي گويند، در سال 280 هجري متولد و در سال 368 هجري وفات و در نجف اشرف مدفون شد. او از تبار اعين است. رساله ابوغالب زراري در معرفي آل اعين كه خودِ مؤلّف از اين خاندان است و شرح حال محدّثانشان فراهم آمده است. زراري اين رساله را براي نوه اش محمد بن عبدالله نگاشت و در آن نام بيش از 20 تن از مشايخ خود را ذكر كرد و در پايان نام 122 كتاب را كه او از مؤلفانشان روايت كرده، آورده است. اين رساله در يك جلد با تحقيق محمد رضا حسني منتشر شده است. از اين كتاب با عنوان: تاريخ آل زراره نيز ياد مي شود.

7. رجال ابن غضائري (م حدود 450)، احمد بن حسين بن عبيدالله معروف به ابن غضائري از عالمان شيعي در سده چهارم و پنجم است. پدر او حسين بن عبيدالله اسدي واسطي (م 411) از بزرگان و مشايخ مشهور شيعه است كه شيخ طوسي از او با عناوين: كثير السماع (= كسي كه حديث زيادي شنيده است)، عارف بالرجال (= آگاه به علم رجال) ياد كرده است[2]. تاريخ وفات ابن غضائري مشخص نيست، اما با عنايت به عمر كوتاه او (كمتر از 40 سال) و تاريخ وفات پدر مي توان آن را حدود سال 450 هجري دانست[3].

از كتاب ابن غضائري با عناوين « الجرح » و « الضعفاء » نيز ياد شده، اما عنوان رجال مشهورتر است. و درباره اين كه آيا كتاب، تأليف حسين بن عبيدالله غضائري است، يا فرزند او احمد بن حسين است، اختلاف شده، اما قرائني در دست است كه نشان مي دهد كتاب، تأليف ابن غضائري است.
گفته شده كه ابن غضائري در تضعيف راويان بسيار افراط كرده و كمتر راوي اي است كه در كتاب او توثيق شده باشد. سيّد داماد در اين باره مي گويد: كمتر كسي از جرح ابن غضائري در امان مانده و كمتر ثقه اي از قدح او رسته است[4]. اين كتاب در يك جلد با تحقيق سيد محمد رضا حسيني جلالي منتشر شده و در آن 225 راوي مورد بررسي قرار گرفته است.

منابع ثانويه رجال شيعه (سده ششم تا هشتم)

1. فهرست شيخ منتجب الدين (م حدوداً 600)، نام كامل اين كتاب فهرست اسماء علماء الشيعه و مصنفيهم اثر منتجب الدين علي بن عبيدالله رازي است. منتجب الدين در مقدمه كتاب، انگيزه تأليف اين كتاب را چنين توضيح داده كه روزي سيد عزالدين يحيي نقيب از كتاب فهرست شيخ طوسي سخن به ميان آورد و گفت: شيخ درباره مشايخ شيعه و تأليفات آنان تا عصر خود(= يعني سال 460 هجري ) كتاب فهرست را نگاشت، اما كسي پس از او كتابي در اين باره به رشته تحرير نياورد. با اشاره سخن او من تصميم گرفتم در تكميل كار شيخ طوسي فهرست مشايخ شيعه و آثار آنان تا عصر خود را فراهم آورم [5]، بر اين اساس فهرست منتجب الدين فهرست مشايخ شيعه و تأليفاتشان ميان سال هاي 480 تا 600 هجري قمري است.

در فهرست منتجب الدين اسامي 553 تن از عالمان شيعي آمده و كتاب بر اساس حروف الفبا است و مؤلّف در كنار نام بردن از اسامي عالمان شيعه و آثار آنها توضيحاتي درباره شخصيت علمي آنان؛ هم چون فقيه، اديب، مناظر و... جرح و تعديل آنان را نيز آورده هر چند غالباً به تعديل آنان پرداخته است.
اين كتاب با تحقيق سيد جلال الدين محدث ارموي در يك جلد منتشر شده است.

2. معالم العلماء ابن شهر آشوب (م 588)، نام كامل اين كتاب: معالم العلماء في فهرست كتب الشيعه و اسماء المصنّفين، است. محمد بن عليّ بن شهر آشوب مازندراني در سال 489 تولد و در سال 588 در سنّ 99 سالگي وفات يافت[6]. كتاب معالم العلماء در برگيرنده اسامي 1021 نفر از عالمان شيعي از دوران شيخ طوسي تا عصر مؤلّف است. و همان گونه كه در معرّفي فهرست شيخ منتجب الدين گفته شد، اين كتاب؛ هم چون فهرست منتجب الدين در تكميل كار شيخ طوسي و در معرفي رجال شيعه و آثار آنان است.
مؤلّف در پايان كتاب در فصلي مستقل نام شاعران مشهور اهل بيت - عليهم السلام - را آورده است. اين كتاب در يك جلد منتشر شده است.

3. رجال ابن داوود (م 707)، تقي الدين حسن بن علي بن داوود حلّي در سال 647 در حلّه تولد يافت و در سال 707 چشم از جهان فرو بست. اين كتاب در برگيرنده ديدگاه رجالي شيخ طوسي، كشي، نجاشي، برقي، غضائري و... است كه به ترتيب حروف الفبا تنظيم شده است[7]. كتاب در دو بخش فراهم آمده: بخش نخست به معرفي موثقين و مهملين اختصاص يافته و در بخش دوم اسامي مجروحين و مجهولين انعكاس يافته است؛ زيرا از نگاه مؤلّف، شايسته آن است كه نخست از موثقين ياد شود.
مؤلّف در آغاز، طرق خود به شيخ طوسي، شيخ صدوق، شيخ مفيد و... . را تبيين نموده است. اين كتاب در يك جلد منتشر شده است.

4. خلاصه الاقوالِ علامه حلّي (م 726)، حسن بن يوسف مطهّر علامه حلّي متولد سال 648 و متوفاي 726 يكي از برجسته ترين عالمان شيعي است كه شخصيت علمي او شهره آفاق بوده و در زمينه هاي مختلف علوم اسلامي، به ويژه فقه، كلام و رجال داراي آثار گرانقدري است. علامه حلّي در زمينه رجال داراي كتاب مفصلي بود به نام كشف المقال في معرفه الرجال كه خود از آن با عنوان رجال كبير ياد مي كند اما متأسفانه اين كتاب مفقود شده و كتاب خلاصه الاقوال تلخيصي از آن است. علامه حلي اين كتاب را در دو بخش تنظيم كرده است بخش نخست مربوط به راويان ثقه و بخش دوم ناظر به متوقفين است. يعني كساني كه نمي توان به رواياتشان عمل نمود.

اين كتاب با تحقيق جواد قيومي در يك جلد منتشر شده است.

مصادر متأخر رجال شيعه (سده دهم تا سده كنوني)

1. مجمع الرجال، قهپائي (م 993)، نام كامل اين كتاب مجمع الرجال الحاوي لذكر المترجمين في الاصول الخمسه الرجاليه اثر عنايت الله علي قهپائي است. چنان كه از مقدمه كتاب پيداست، قهپائي نخست با مراجعه به منابع پنج گانه اوليه رجالي؛ يعني رجال كشي، رجال و فهرست شيخ طوسي، رجال نجاشي، رجال ابن غضائري و با توجه به پراكندگي اين كتاب ها در ذكر اسامي راويان، فهرستي الفبايي از اسامي تمام راويان را فراهم آورد تا مراجعه به اين كتاب ها راحت تر باشد. سپس دريافت كه رجوع به هر يك از اين كتاب ها و مجلدات آنها و ارزيابي ديدگاه هاي آنان در مقايسه با يكديگر دشوار است. از اين رو پس از ذكر نام هر يك از راويان عبارات كتب پنج گانه مذكور را با ترتيب پيشگفته و با استفاده از رموزي؛ هم چون كش براي رجال كشي، غض براي رجال ابن غضائري و... .. در كتابي منعكس ساخت و نام آن را مجمع الرجال گذاشت[8]. بنابر اين مجمع الرجال قهپائي يك كتاب مستقل رجالي به شمار نمي رود، بلكه انعكاس دهنده پنج منبع رجالي كهن با تنظيم مورد نظر مؤلّف است[9]. اين كتاب در 7 جلد با تحقيق سيد ضياء الدين اصفهاني منتشر شده است.

2. نقد الرجال، سيد مصطفي حسيني تفرشي (حدود سده يازدهم)، مؤلّف در مقدّمه كتاب خود چنين آورده است:

وقتي در كتب رجال نگريستم دريافتم برخي از آنها فاقد ترتيب است تا مقصود مؤلّف به آساني به دست آيد و تكرار و اشتباه در آنها راه يافته و برخي نيز اگر چه داراي ترتيب خوبي است، اما در بر گيرنده غلط هاي فراوان است. افزون بر اينها هيچ يك از آنها در ذكر اسامي همه راويان داراي جامعيت نيست. بدين جهت مي خواهم كتابي فراهم آورم كه حاوي تمام اسامي رجال بوده... . و عاري از تكرار و غلط باشد... . و آن را بر اساس ترتيب حروف الفبا تنظيم كرده ام[10].

تفرشي در مواردي براي نشان دادن كامل شخصيت راوي به منابع حديثي مراجعه داشته و از رهگذر روايات مروي عنه، راويان را مشخص مي سازد.
كتاب نقد الرجال داراي خاتمه اي است كه در آن شش فائده، هم چون كنيه و القاب ائمه - عليهم السلام -، مواليد و وفيات ائمه - عليهم السلام -، و طرق شيخ طوسي و صدوق آمده است.

اين كتاب با تحقيق موسسه آل البيت - عليهم السلام - در پنج جلد منتشر شده است.

3. جامع الرواه اردبيلي (م 1101)، جامع الرواه و ازاعه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد اثر محمد بن علي اردبيلي غروي از جمله آثار قابل تحسين رجالي است كه در سده يازدهم به رشته تحرير در آمد.

اردبيلي در مقدمه كتابش مي گويد: به رغم ضرورت مراجعه به كتب رجالي و نقش آنها در برخورد با روايات، مطلق آمدن نام راويان بدون ذكر قيودي؛ هم چون پدر يا فرزند، يا استاد يا مروي عنه و نيز اشتباه در ضبط نام آنان به خاطر پراكندگي نسخ، باعث شده كه بسياري از راويان به عنوان چهره هاي مجهول معرفي شده و عملاً رواياتشان از كارآيي بيافتد.

اردبيلي براي نيل به مقصود خود ضمن مراجعه به تمام منابع رجالي، به منابع حديثي نيز مراجعه نموده است تا ضمن برشمردن روايات نقل شده از راوي، از طريق شمار روايات، يا مروي عنه شناخت بيشتري از او به دست آيد. اين ابتكار او در ميان منابع رجالي قبل از او سابقه نداشته است. تكيه اصلي مؤلّف عبارت هاي رجال استرآبادي و تفرشي است.

اين كتاب در دو جلد منتشر شده است.

4. الفوائد الرجاليه، سيد محمد مهدي بحر العلوم طباطبايي (م 1212)، از اين كتاب غالباً با عنوان رجال بحر العلوم نيز ياد مي شود. كتاب رجال سيّد داراي سه مرحله است:

1. بررسي مهم ترين بيوت رجالي شيعه؛ از قبيل آل ابي رافع، آل ابي شعبه، آل اعين.

2. انعكاس اسامي صحابه و راويان پيامبر و ائمه - عليهم السلام - با ذكر آراء رجاليون پيشين و نقد و بررسي آنها.

3. فوائد رجالي كه كتاب به خاطر همين فصل به اين نام ناميده شده است. مباحثي؛ هم چون رجال ارشاد، عدالت در راوي، شيوه صاحبان كتب اربعه، شرح حال وكلاء امام زمان - عليه السلام - و... . در اين بخش انعكاس يافته است[11].

اين كتاب با تحقيق محمد صادق بحر العلوم و حسين بحر العلوم در چهار جلد منتشر شده است.

5. تنقيح المقال في علم الرجال، شيخ عبدالله مامقاني (م 1351)، بدون ترديد كتاب تنقيح المقال يكي از بهترين و محققانه ترين منابع رجالي شيعه است كه توسط حديث پژوه سختكوش و نامي، مرحوم مامقاني به رشته تحرير درآمده است. مؤلّف در مقدّمه كتاب توضيح مي دهد كه هنگام تأليف مقباس الهدايه وعده نگارش كتابي در رجال را داده و اينك پس از گذشت چند سالي با فراهم آوردن تمام منابع رجالي پيشين توفيق انجام اين كار را يافته است[12].

مؤلّف در مقدّمه اي مبسوط به بررسي برخي از مباحث علم رجال؛ نظير چگونگي مراجعه به كتب رجالي، مواليد و وفيات ائمه - عليهم السلام -، بي نيازي مشايخ اجازه از توثيق، عدم وثوق به جرح و تعديل منابع فقهي و... . پرداخته است.

از ابتكارات ستودني علامه مامقاني در اين كتاب آن است كه پيش از ورود به مباحث اصلي كتاب در رساله اي با عنوان نتائج التنقيح في تمييز السقيم من الصحيح فهرست كامل راويان ذكر شده در كتاب خود را كه شمار آنان 13365 راوي است، با ذكر نتيجه نهائي، ديدگاه خود درباره وثاقت يا عدم وثاقت راوي منعكس ساخته است.

مؤلّف در بررسي رجالي هر يك از راويان، نخست با آوردن عنوان الضبط ضبط صحيح، اسامي آنها را ذكر مي كند و با آوردن عنوان الترجمه به شرح حال آنان مي پردازد. اين كتاب در سه جلد رحلي انتشار يافته است.

6. قاموس الرجال، شيخ محمد تقي تستري (معاصر)؛ مرحوم علامه شوشتري از محققان معاصر است كه چهره علمي و تلاش خستگي ناپذير او براي بسياري شناخته شده است. كتاب هاي: نهج الصباغه في شرح نهج البلاغه، النجعه في شرح اللمعه و الاخبار الدخيله، از آثار علمي ماندگار اوست.

كتاب قاموس الرجال از آثار كاملاً تحقيقي رجالي است، كه مؤلف در آن صرفاً به انعكاس ديدگاه هاي ساير رجاليون نپرداخته، بلكه بررسي همه جانبه زندگي و ميزان وثاقت، يا ضعف راويان را دنبال نموده است. اين كتاب در حقيقت تعليقه اي بر كتاب تنقيح المقال علامه مامقاني است كه خود به عنوان كتاب مستقل رجالي مطرح شده است.

مؤلّف در مقدمه اين كتاب چنين آورده است:

هر چند كه كتاب رجال علامه مامقاني در باب خود بهترين نگاشته است؛ زيرا به گردآوري تمام مدارك و آراء پرداخته و به خاطر نقل عبارات رجاليّون محكم ترين كتاب در فنّ رجالي است، جز آن كه در آن اشكالاتي به چشم مي خورد[13]. آنگاه به صورت مبسوط به ذكر اين اشكالات پرداخته و در ادامه چنين افزوده است:

از اين جهت اين كتاب نيازمند اصلاح بود و من اين تعليقات را بر آن نگاشتم... و نام آن را تصحيح تنقيح المقال گذاشتم، اما به پيشنهاد برخي از فضلاء نامِ قاموس الرجال را براي آن برگزيدم[14]. اين كتاب در 11 جلد منتشر شده است.

7. معجم رجال الحديث، آيت الله سيد ابوالقاسم خويي (معاصر)، نام كامل اين كتاب: معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواه است. كتاب معجم رجال الحديث را آخرين و كامل ترين منبع رجال شيعه مي توان برشمرد، اين كتاب در 24 جلد منتشر شده است. مؤلّف در مباحث مقدّماتي به صورت غير مبسوط مهم ترين مباحث رجالي؛ از قبيل اصول رجالي شيعه، ميزان صحت روايات كتب اربعه، توثيقات عامه، توثيقات خاصه و... . را مورد نقد و بررسي قرار داده است. مهم ترين ويژگي اين كتاب كه آن را از اين جهت از ساير منابع رجالي ممتاز مي سازد، آن است كه مؤلّف در كنار بررسي رجالي راويان كه در ساير منابع رجالي پيشين متداول است، فهرست كاملي از روايات او را در كتب اربعه حديثي شيعه و در مواردي عين روايات او را منعكس ساخته است؛ زيرا معتقد است اين امر ضمن مشخص ساختن طبقه راويان، جايگاه روايي او را نيز مشخص مي كند[15].

اين كتاب در 24 جلد منتشر شده و در آن 15706 راوي به طور مبسوط مورد بررسي قرار گرفته اند.

[1] - فهرست شيخ طوسي ص 31.

[2] - رجال شيخ طوسي ص 425.

[3] - رجال ابن غضائري ص 15 ـ 16.

[4] - سماء المقال ص 22.

[5] - فهرست شيخ منتجب الدين ص 5 ـ 6.

[6] - براي تفصيل بيشتر ر. ك: مقدمه معالم العلماء به قلم سيد محمد صادق آل بحر العلوم ص 1 ـ 6.

[7] - براي آگاهي بيشتر از شرح حال ابن داوود ر. ك: مقدمه رجال ابن داوود به قلم سيد محمد صادق آل بحر العلوم ص 5 ـ 12.

[8] - مجمع الرجال ج 1 ص 2 ـ 3.

[9] - براي تفصيل بيشتر ر. ك: الذريعه ج 20 ص 29.

[10] - نقد الرجال ج 1 ص 33 ـ 34.

[11] - الفوائد الرجاليه ج 1 ص 8 ـ 9.

[12] - تنقيح المقال في علم الرجال ج 1 ص 1.

[13] - قاموس الرجال ج 1 ص 8 ـ 9.

[14] - همان، ص 12.

[15] - مؤلف در مقدمه كتاب مزايا و ويژگي هاي كتاب خود را بر شمرده است. ر. ك: معجم رجال الحديث، ج 1 ص 12 ـ 15.

علي نصيري - آشنايي با علوم حديث، ص 220