بخش سوّم:



تعمير

فصل اول:

نگاهى اجمالى به مسجد الحرام

مسجد الحرام كدام است؟

«مسجد الحرام» مسجدى را گويند كه كعبه در آن واقع است، چنان كه آن را «مسجد الكعبه» نيز گفته اند; در صحيح بخارى، كتاب التوحيد، در ذيل باب { وَكَلَّمَ اللهُ مُوسَى تَكْلِيماً⁽¹¹⁶⁾ آمده است: عبدالعزيز بن عبدالله براى ما حديث كرد و گفت: سليمان، از شريك بن عبدالله برايم نقل كرد كه گفته است: از ابن مالك شنيدم كه گفت: شبى كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) از مسجد كعبه به معراج رفت سه نفر نزد او آمدند ... ـ تا پايان حديث.

علامه ابن ظهيره قرشى در كتاب «الجامع اللطيف فى فضل مكة و اهلها و بناء البيت الشريف» مى نويسد:

خداوند در كتاب خود، حدود پانزده جا از مسجد الحرام نام برده است.

اما در اين باره كه مسجد الحرام; يعنى همان مسجدى كه بنا به روايت ابن زبير در حديثى نبوى پاداش نماز در آن از صد نماز در مسجد من برتر است.⁽¹¹⁷⁾ كدام مسجد است، اختلاف شده; برخى گفته اند: مقصود از آن، همه سرزمين حرم است و برخى ديگر گفته اند مقصود از آن، كعبه و بخشى از كعبه است كه امروزه در حِجْر اسماعيل قرار دارد. اين تفسير را روايت نسائى به نقل از ابوهريره از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) تأييد مى كند، آن جا كه بنا بر روايت فرموده است:

«نماز در مسجد من از هزار نماز در غير آن برتر است، مگر در كعبه.» سرانجام، تفسير ديگر نيز آن است كه مقصود از مسجد الحرام كعبه و بخشى از زمين پيرامونىِ آن است كه مسجد را تشكيل مى دهد. نووى همين تفسير اخير را پذيرفته و گفته است: ظاهر از ادله همين مى باشد.

فهرست آيات قرآنى درباره مسجد الحرام

به هر روى، از باب تبرك در اين آغازين فصل، فهرست آياتى از قرآن كريم را كه در آنها از مسجد الحرام نام برده شده است فرا روى مى گذاريم:

* { قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللهُ بِغَافِل عَمَّا يَعْمَلُونَ⁽¹¹⁸⁾.

* { وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَمَا اللهُ بِغَافِل عَمَّا تَعْمَلُونَ.

* { وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ وَلاُِتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ.

* { وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنْ الْقَتْلِ وَلاَ تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ.

* { وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ للهِِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنْ الْهَدْىِ وَلاَ تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْىُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَام أَوْ صَدَقَة أَوْ نُسُك فَإِذَا أَمِنتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنْ الْهَدْىِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاَثَةِ أَيَّام فِي الْحَجِّ وَسَبْعَة إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ.

* { يَسْأَلُونَكَ عَنْ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَال فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنْ الْقَتْلِ وَلاَ يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنْ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُوْلَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالاْخِرَةِ وَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ.

* { يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللهِ وَلاَ الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلاَ الْهَدْىَ وَلاَ الْقَلاَئِدَ وَلاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَاناً وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلاَ يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَ آنُ قَوْم أَنْ صَدُّوكُمْ عَنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُوا عَلَى الاِْثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ.

* { وَمَا لَهُمْ أَلاَّ يُعَذِّبَهُمْ اللهُ وَهُمْ يَصُدُّونَ عَنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا كَانُوا أَوْلِيَاءَهُ إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ.

* { كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللهِ وَعِنْدَ رَسُولِهِ إِلاَّ الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ.

* { أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الاْخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللهِ لاَ يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللهِ وَاللهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ.

* { يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلاَ يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمْ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ.

* { سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلا مِنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الاَْقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّه هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ.

* { إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُلِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِي وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَاد بِظُلْم نُذِقْهُ مِنْ عَذَاب أَلِيم.

* { هُمْ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوكُمْ عَنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَالْهَدْىَ مَعْكُوفاً أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَلَوْلاَ رِجَالٌ مُؤْمِنُونَ وَنِسَاءٌ مُؤْمِنَاتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَئُوهُمْ فَتُصِيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْم لِيُدْخِلَ اللهُ فِي رَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَاباً أَلِيماً.

* { لَقَدْ صَدَقَ اللهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لاَ تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحاً قَرِيباً.

موقعيت جغرافيايى و آب و هوايى مكه

طول و عرض جغرافيايى:

مكه بر روى طول 39 درجه و 49 دقيقه و 46 ثانيه شرقى و عرض 21 درجه و 25 دقيقه و 19 ثانيه شمالى واقع است.

موقعيت جغرافيايى:

مكه در دامنه كوه هاى سروات قرار گرفته و محل تلاقى دشت هاى تمامه با سلسله كوه هايى است كه اين شهر را در برمى گيرد.

مكه دربردارنده مجموعه اى از وادى ها و درّه هاست كه به ويژه در سمت غرب و به طرف ساحل فزونى مى يابد و گلوگاه هاى ورود و خروج به اين منطقه به شمار مى رود.

اين شهر در گذشته اهميت فراوانى داشته و دليل آن نيز قرار گرفتن شهر در ميانه راه كاروان هاى تجارى يمن و شام بوده است.

ارتفاعات:

بلندى هاى مكه عمدتاً كوه هايى گرانيتى است كه خود بخشى از ديواره غربى اين منطقه را تشكيل مى دهد. لايه هاى زيرين اين ارتفاعات در دوره هاى كهن زمين ساختى پديد آمده است.

در اين بلندى ها وادى هاى كهن فراوانى وجود دارد و وادى ابراهيم كه مسجد الحرام در آن قرار گرفته، يكى از مهم ترين آنهاست.

آب و هوا:

آب و هواى مكه تحت تأثير عواملى چند، از قبيل ارتفاع اندك از سطح دريا و نيز بلندى هايى است كه آن را در ميان مى گيرد. اين شهر تنها 300 متر از سطح دريا ارتفاع دارد و اين خود ارتفاعى پايين است كه به بالا بودن درجه حرارت مى انجامد. افزون بر اين، قرار گرفتن مكه در ميان مجموعه اى بسته از كوه ها، عامل ديگرى است كه موجب تشديد گرماى هوا مى شود.

بادها: مكه در طول سال، در معرض بادهاى مختلف شمال غربى، شمال شرقى و جنوب غربى است. اين بادها معمولا خشك هستند و گاه در فصل زمستان موجب بارش مى شوند.

فضايل و نام هاى مكه

فضايل مكه: خداوند به حكمت ازلىِ خويش، چنين خواسته است كه برخى از پديدارهاى هستى را بر برخى ديگر برترى دهد; او ميان ماه ها، روزها، دوره ها، امت ها، پيامبران، سرزمين ها، مردمان، جاى ها و آبادى ها برخى را برترى داده و در اين ميان از همه سرزمين ها و آبادى ها، مكه و مدينه و از آن پس عرفات و منا و ديگر مشاعر مقدس حج را از برترين ها قرار داده است. در اين سرزمين ها مردم به خدا پناه مى برند و از درگاه او بهره هاى قدسى و الهى معنويت را مى جويند. از هر سرزمينى دور و نزديك آهنگ اين سامان مى كنند و خشنودى خدا و بخشايش او را مى جويند.

مكه، همان شهر كه «امّ القرى» نام گرفته، فضيلت هايى بى همانند دارد و از مهم ترين آنهاست:

* مكه بهترين زمين خدا و دوست داشتنى ترين آن در پيشگاه خداوند است. رسول خدا(صلى الله عليه وآله) روزى بر بلنداى حزوره رو به مكه كرد و فرمود:

«به خداوند سوگند، تو برترين زمين خدايى و دوست داشتنى ترين سرزمين خداوند در پيشگاه اويى. اگر نبود آن كه از تو بيرون رانده شدم هرگز بيرون نمى رفتم.»

* نماز در مسجدِ اين شهر، مسجد الحرام، به اندازه صد هزار نماز پاداش دارد.

* مكه و مدينه تنها شهرى هستند كه در آنها تنها يك دين وجود دارد.

* مناسك حج و عمره در اين شهر و سرزمين مجاور آن انجام مى گيرد.

* در هر جا كه نمازى خوانده شود بايد قبله اش مكه باشد.

* درآمدن بدين شهر تنها با احرام امكان پذير است و غسل كردن نيز براى ورود به آن مستحب است.

* هم در روزگار جاهليت حرم امن بوده و هم در روزگار اسلام حرم امن است و خداوند از آن روز كه هستى را بيافريد آن را حرم امن قرار داد.

نام هاى مكه :

مكه داراى نام هايى چند است كه مورخان و محدثان آنها را در نظم و نثر آورده اند. از آن جمله است:

1 ـ اسمكه، در اين نام مفهوم جذب و كشش نهفته است، چنان كه مكه خود، نيز همه را به سوى خويش مى كشاند.

2 ـ بكه، چرا كه گردن ستمكاران و سركشان را در هم مى شكند.

3 ـ بلد امين، كه در سوره بلد از آن ياد شده است.

4 ـ بلده، كه آيتى ديگر از قرآن بدين نامش خوانده است.

5 ـ امّ القرى، از آن روى كه نقطه آغازين پيدايش زمين بوده است.