مروري بر زندگي ابن‏بواب، خوشنويس و كاتب قرآن كريم - مروری بر زندگی ابن بواب، خوشنویس و کاتب قرآن کریم نسخه متنی

مروري بر زندگي ابن‏بواب، خوشنويس و كاتب قرآن كريم

حميدرضا افسري

ابوالحسن علي بن هلال خوشنويس و مذّهِب مشهور كه در حدود نيمه دوم قرن چهارم تا اوايل قرن پنجم (سال 413ق/ 1022م) مي‏زيسته است؛ شهرتش به ابن‏بواب به اين جهت است كه پدرش دربان آل بويه بود1. ابوالفضل بن خيرون وي را از اهل‏سنت دانسته اما قاضي‏نورالله شوشتري او را در شمار شيعيان آورده است؛ اين‏كه سيدمرتضي در مرگ او مرثيه گفت مي‏تواند رأي قاضي نورالله را تقويت كند به‏هرحال وي را به پارسايي و امانت ستوده‏اند2. وي علاوه بر خوشنويسي و تذهيب در زمينه‏هاي ديگر از جمله وعظ و خطابه3، تعبير رويا4 و شاعري5 اهتمام داشته است. قصيده رائيه در ادوات خوشنويسي از آثار منظوم ابن‏بواب است6.

حبيب اصفهاني از او به‏عنوان فقيه و حافظ كل قرآن نام مي‏برد7. ذهبي در سير اعلام النبلا آورده است كه ابن‏بواب پيش از خوشنويسي به نقاشي و نگارگري خانه‏ها اشتغال داشته سپس به تذهيب كتب سرانجام به كتابت پرداخته است8. از مهارت ابن‏بواب در تذهيب مي‏توان به قرآن موجود در موزه چستربيتي اشاره كرد. اين قرآن به خط نسخ ابن‏بواب است كه بهتر است بگوييم نسخ آميخته به ريحان يا به عبارت ديگر نسخ ريحاني است. رايس اين نسخه را كه تذهيب آن را نيز كار ابن‏بواب برشمرده، از هر جهت مورد ارزيابي قرار داده است. هم‏چنين زماني كه ابن‏بواب سرپرست كتابخانه بهاءالدوله در شيراز بود جزء ناقض قرآن موجود در آن كتابخانه را كه به خط ابن‏مقله بود، چنان با مهارت، كامل كرد كه بهاءالدوله نتوانست آن را از خط ابن‏مقله تمييز دهد. از اين امر به خوبي مي‏توان دريافت كه ابن‏بواب در شبيه‏نويسي و در تذهيب و صحافي بسيار ماهر بوده است9.

ابن بواب در خوشنويسي شاگرد محمدبن اسعد10 و محمدبن سمساني11 بود كه هر دو شاگرد ابن‏مقله (272 - 328ق) بودند و نيز در منابع آمده كه دختر ابن‏مقله به علي‏بن هلال تعليم خوشنويسي داد12 و بي‏شك ابن‏بواب از خط ابن‏مقله تأثير گرفته است، براي نمونه هندوشاه (ص208) آورده است كه ابن‏طقطقي از كتابي ياد مي‏كند كه ابتدا مي‏پنداشته به خط ابن‏مقله است، اما نظر ياقوت مستعصمي را درباره آن جويا مي‏شود. ياقوت با ديدن نسخه و تأمل در آن درمي‏يابد كه به خط ابن‏بواب است و مي‏گويد كه وي آن را به شيوه ابن مقله نوشته است13، لذا علي‏رغم تلاش ابن بواب در شبيه‏نويسي خط ابن‏مقله، توسط ياقوت مستعصمي پرده از ماجرا برداشته مي‏شود.

ابن بواب كوشش مي‏كرد تا خطوطي را كه توسط خوشنويسان پيش از او، پايه‏گذاري شده اما به درجه كمال توفيق نيافته بودند را خود تكميل كند براي نمونه: در يك نسخه خطي مربوط به سده 9ق/15م به نام رسالة في علم الكتابة كه موءلف آن ناشناخته است و در برلن نگهداري مي‏شود، مطالبي راجع به ابن‏بواب آمده كه رايس آن را نقل كرده است. موءلف اين رساله مي‏نويسد كه ابن‏بواب دريافت كه پيش از او خطاطان در اصلاح خط كوفي كوشيده‏اند و نيز بنومقله (ابن‏مقله، وزير و برادرش) در بهترساختن توقيع و نسخ كوشش كرده اما در رسانيدن آن خطوط به درجه كمال توفيق نيافته‏اند. از اين‏رو خود به تكميل كار آنان پرداخت. هم‏چنين ابن‏بواب دريافت كه استادش ابن‏اسد اشعار را به خط نسخ شبيه به محقق مي‏نويسد. او اين خط را نيز به درجه كمال رسانيد. ذهبي ابن‏بواب را صاحب خط منسوب (خطي كه هريك از حروف آن از لحاظ وضع و اندازه با حرف الف متناسب است) خوانده، اما ابن‏خلكان وضع اين خط را به ابن‏مقله نسبت داده و نوشته است كه ابن‏بواب به تهذيب و تنقيح اين شيوه پرداخت و به آن، زيبايي و جلوه بخشيد. رايس مي‏گويد كه تناسب هندسي حروف خط منسوب را ابن‏مقله به وجود آورد، اما ابن‏بواب كه خود پيش از خوشنويس‏شدن با هنر تذهيب و نگارگري آشنا بود، با بينش هنرمندانه به اين تناسب، زيبايي هنري بخشيد14. علاوه بر اصلاحات، وضع اصول و قواعد خطوط نسخ و ثلث، ابداع و پايه‏گذاري برخي از خطوط از جمله ريحان و محقق را نيز به ابن‏بواب نسبت مي‏دهند. در تذكره خط و خطاطان ميرزا حبيب‏الله اصفهاني به ابداع خطوط ريحان و محقق توسط وي اشاره شده است.

محمدبن حسن الطيبي در اوايل قرن دهم كتابي تأليف كرد كه در آن 16 قلم را كه منسوب به ابن‏بواب است و توسط پيروانش به طريقه وي نوشته شده ياد كرده و نمونه‏هايي از آنها را ارائه نموده است. اين نمونه‏ها شامل خطوط ثلث‏المعتاد، منصور، مقتلان، تواقيع، جليل ثلث، مصاحف، مسلسل، غيار، جليل‏المحقق، ريحان، رقاع، رياشي، لوءلوء حواشي و اشعار است و نامي از خط طومار در آن نيامده است. بعيد نيست كه خط‏هاي زمان ابن‏بواب تنها همين خطوط باشد. هم‏چنين احتمال دارد ابن‏بواب در نوشتن خطوطي كه به طريقه وي نوشته شده مهارت تام داشته ولي اصل اين خطوط از بين رفته و شيوه آن توسط پيروان ابن‏بواب ادامه پيدا كرده است15. از ديگر خطوطي كه به وي نسبت مي‏دهند خطوط نرگس، ريحان، لوءلوء، مرسع، وشي و چند نوع ديگر است16.

ابن بواب در خوشنويسي از جايگاه ويژه‏اي برخوردار است چنانچه ياقوت در معجم‏الادبا مي‏نويسد: «ابن‏بواب در خوشنويسي به چنان پايگاهي رسيد كه به خط خوش او مثل مي‏زدند17».

از شاگردان ابن‏بواب در خوشنويسي محمدبن عبدالملك18 را نام برده‏اند. از پيروان طريقه ابن‏بواب در خوشنويسي مي‏توان فاطمه بنت‏حسن (بنت اقرع)19 و ابوطالب مبارك كرخي20 را نام برد. از آثار ابن‏بواب كتابت 64 نسخه قرآن را خوانده‏اند كه قطعاً نسخه كامل موجود همان قرآن كتابخانه چستربيتي است كه به سال 391 ق. كتابت شده است. يك نسخه از قرآن كريم منسوب به ابن‏بواب هست كه توسط سلطان سليم عثماني به جامع لاله‏لي استانبول اهدا شده كه به صحت انتساب آن يقين نداريم21.

قرآن ديگري كه از ابن‏بواب شناسايي شده قرآني است به خط كوفي كه در كتابخانه آيت‏الله مرعشي‏نجفي در قم موجود است. تاريخ كتابت آن 392ق. است22. از آثار و خطوط غيرقرآني ابن‏بواب مي‏توان به دو نسخه منسوب به وي از ديوان سلامة‏بن جندل - شاعر جاهلي - اشاره كرد كه اولي در توپكايي‏سرايي استانبول و دومي در موزه آثار ترك و اسلام نگهداري مي‏شود و هم‏چنين مي‏توان منتتخبي از كتاب الحيوان جاحظ مضبوط در همان موزه و... را برشمرد23.

1 - ابن تغربردي، يوسف، النجوم الزاهرة محاسن مصر و القاهره، قاهره، جلدچهارم، ص257؛ ابن خلكان، احمدبن محمد، وفيات‏الاعيان، به كوشش احسان عباس، بيروت 1971 - 1972 م، جلد3، ص342.

2 - فكرت، محمد آصف، «ذيل ابن بواب»، دايرة‏المعارف بزرگ اسلامي، تهران، 1374.

3 - ذهبي، محمدبن احمد، سير اعلام‏النبلا، به كوشش شعيب الارنوءوط و ديگران، بيروت، 1403ق، جلد3، ص316.

4 - همان، صص 316 و 317.

5 - ياقوت، معجم‏الادبا، مصر، 1355 - 1357، جلد 15، صص125 - 127.

6 - حاجي‏خليفه، كشف‏الظنون، استانبول، 1941م، جلد دوم، ص1339.

7 - اصفهاني، حبيب‏اله، تذكره خط و خطاطان، تهران، 1369، ص57.

8 - ذهبي، همان، جلد 17، ص316.

9 - فكرت، محمدآصف، «ذيل ابن بواب»، دايرة‏المعارف بزرگ اسلامي، تهران، 1374.

10 - ابن خلكان، همان، صص 342 و 343.

11 - قلقشندي، احمدبن علي، صبح‏الاعشي، قاهره، 1383، جلد 3، ص13.

12 - قاضي احمدقمي، احمدبن حسين، گلستان هنر به كوشش احمد سهيلي، تهران، 1352، صص17 و 18.

13 - فكرت، محمدآصف، همان كتاب، همان ماده.

14 - همان.

15 - عالي، محمد، «ابن‏بواب (علي بن هلال)»، كتاب ماه، سال اول، شماره 12، صص66 و 67.

16 - جبوري، تركي عطيه عبود، الخط العربي الاسلامي، به كوشش علي خاقاني، بغداد، 1359ق، ص165.

17 - ياقوت، همان، صص 121 و 122.

18 - قلقشندي، همان، ص14.

19 - ذهبي، همان، جلد 18، ص480.

20 - ذهبي، همان، جلد 17، ص56.

21 - فكرت، محمد آصف، همان كتاب، همان ماده.

22 - عالي، محمد، همان، ص67.

23 - فكرت، محمدآصف، همان كتاب، همان ماده.