سرّ دلبران در حديث ديگران
جواد محدّثي نگاهي به شخصيّت و فضايل امام حسن مجتبي عليهالسلام در منابع اهل سنّت
مظلوميّت اهل بيت عليهمالسلام ، به ويژه امام مجتبي عليهالسلام در همه ابعاد مشهود است؛ از جمله در ثبت و ضبط سخنان و زندگينامه و شخصيّت آنان در منابع مكتوب، به خصوص در كتب اهل سنّت.از اين رو، دلباختگان اين خاندان كوشيدهاند تا غبار غربت از سيماي نوراني آنان بزدايند و با تأليف آثاري مستند به كتب اهل سنّت، گوشهاي از فضايل خورشيدگون و جاودان امامان شيعه را تبيين كنند.محقق ارجمند، استاد حسن مصطفوي با نگارش كتابي با عنوان «الامامالمجتبي، ابومحمد الحسن بن علي عليهالسلام ، حياته، مقاماته، خلافته، حلمه، جريان صلحه، كلماته، خطبه، ردّ الاعتراضات» و با استناد به كتب تاريخي و حديثي و صحاح اهل سنّت، تلاش كرده است شخصيّت حضرت مجتبي عليهالسلام را ترسيم كند.به پاس ارج نهادن به تلاش ارزشمند آن پژوهشگر نامدار، گزارشي از تحقيق او تقديم شما عزيزان ميشود.مؤلّف، اثر خود را در 58 بخش تدوين كرده است كه شامل همه دورههاي حيات پربركتِ سبط اكبر عليهالسلام ميشود. به خصوص بخشهايي كه به دوران امامت و صلح و قضاياي پس از صلح و برخوردهاي او با معاويه و امويانِ كينه توز و جريانهاي انحرافي در جهان اسلام مربوط ميشود، غناي بيشتري دارد.عمده مطالب اين كتابِ 260 صفحهاي از منابع اهل سنّت است و در فهرست منابع، نام 61 كتاب ديده ميشود؛ همچون: «اخبار اصبهان» ابونعيم؛ «اخبارالطّوال» دينوري؛ «استيعاب» ابن عبدالبر؛ «اَغاني» ابوالفرج اصفهاني؛ «البداية و النهاية» ابن كثير؛ «البيان و التبيين» جاحظ؛ «تهذيب» ابن عساكر؛ «سنن» بيهقي؛ «شرح نهج البلاغه» ابن ابيالحديد؛ «طبقات» شعراني؛ «عقدالفريد» ابن عبد ربّه؛ «الفصول المهمّه» ابن صبّاغ؛ «مُرُوج الذّهب» مسعودي؛ «محاسن» بيهقي؛ «نورالأبصار» شبلنجي و... دهها كتاب ديگر كه عمدتاً از منابع و متون كهن تا قرن پنجم هجري است.گاهي هم در تكميل بحث، نكاتي از برخي منابع شيعي همچون: كافي، وافي، تنقيح المقال، ارشاد، اعيان الشيعه و... آورده است.مؤلف در مقدمه، اشاره دارد كه در اين تدوين و تأليف، از هرگونه تعصّب در گفتار و سخنان بيمدرك و مطالب غير مورد اطمينان يا غير قابل قبول براي فهم سليم، پرهيز كرده و بنياد كار را بر بيان حقيقت و اظهار آنچه درست است و آوردن مطالبي كه منطبق با حق و برهان و استدلال استوار است، نهاده است و كتاب را پيشكش به ساحت مقدّس حضرت مجتبي عليهالسلام نموده است.در نخستين بخش، به درج گفتههاي اهل سنّت و مؤلّفان بزرگ آنان پيرامون شخصيّت آن حضرت، پرداخته است. مثلاً به نقل از كتاب «البدايه» موضع او را در حادثه قتل عثمان و تلاش براي جلوگيري از هجوم شورشيان براي كشتن او، بيان كرده و مينويسد: «ابوبكر و عمر، امام مجتبي عليهالسلام را دوست داشتند و به او احترام ميگذاشتند. ابن عباس، ركاب حضرت را ميگرفت تا سوار شود و اين را از افتخارات خود ميدانست.»در فصلي به استناد منابع اهلسنت، به مقام و فضيلت و جايگاه رفيع آن حضرت نزد خدا و رسول ميپردازد و نمونههاي متعددي از كرم، بزرگواري، جود و بخشندگي، علوّ همّت و بياعتنايي به زرق و برق دنيا ميآورد. در فصل ديگر، شرافت حسب و نسب امام حسن عليهالسلام و برجستگي خاصّ وي را مستند به منابع سنّي ياد ميكند. يكي از دهها موارد، مطلبي است كه از «عقدالفريد» اينگونه نقل ميكند:«روزي معاويه به همنشينان خود گفت: گراميترين و ارجمندترين مردم از نظرپدر، مادر، جدّ، جدّه، عمو، عمّه، دايي و خاله كيست؟ گفتند: شما بهتر ميدانيد. وي دست حسن بن علي عليهماالسلام را گرفت و گفت: اين؛ پدرش علي بن ابيطالب است، مادرش فاطمه دختر پيامبر، جدّش رسول خدا، جدّهاش حضرت خديجه، عمويش جعفر طيّار، عمّهاش هاله دختر ابوطالب، دايياش قاسم پسر پيامبر و خالهاش زينب دختر حضرت محمد صلياللهعليهوآلهوسلم .»1اين، مصداقِ بارز همان نكته معروف است كه «اَلْفَضْلُ ما شَهِدَتْ بِهِ اْلأَعْداءُ». از فصول ديگر كتاب، عبارتند از: امام مجتبي عليهالسلام و آيه تطهير، امام و آيه مودّت، سرور جوانان بهشتي، محبّت پيامبر نسبت به حسنين، صلح امام حسن از زبان پيامبراكرم صلياللهعليهوآلهوسلم ، امام مجتبي و ايّام شورا، امام در دوره خلافت عثمان، نقش و حضور آن حضرت در جنگ جمل و جنگ صفّين، مسافرتهاي حضرت و عبادتهاي امام حسن عليهالسلام .جود و بخشش، از ويژگيهاي ديگر حضرت مجتبي عليهالسلام است كه فصلي را به اين موضوع اختصاص داده و نمونههاي متعدّدي از آن را باز گفته است. نمونهاي ديگر را از «محاسن» بيهقي، چنين نقل ميكند:«مردي نيازمند، خدمت امام حسن مجتبي عليهالسلام رسيد و نياز خويش را مطرح كرد. حضرت فرمود: برو و خواستهات را روي كاغذي بنويس و پيش ما بياور، تا آن را بپردازيم. او رفت و نيازمندياش را نوشت و آورد. حضرت دو برابر آن به وي بخشيد. يكي از همنشينان و اهل جلسه گفت: چه نامه پربركتي براي او بود اي پسر پيامبر! امام فرمود: بركت او بر ما بيشتر بود؛ چرا كه آن شخص، ما را اهل نيكي قرار داد. مگر نميداني كه نيكي و معروف، آن است كه بدون درخواستِ طرف، پرداخته شود؟ امّا وقتي كسي از تو درخواستي ميكند و به او عطا ميكني، تو در مقابل آبرويي كه او از خودش در برابر تو ريخته است، عطا ميكني؛ شايد او شب را تا صبح، بي تاب بوده و به خود ميپيچيده و بين بيم و اميد به سر ميبرده و نميدانسته كه آيا خواسته و نيازش ادا خواهد شد يا نه؟ با حالتي نگران و مردّد پيش تو آمده است. اگر تو در مقابل آبرويي كه او پيش تو ريخته است، به او چيزي بدهي، اهميّت كار او بيش از عطاي توست!»2باري... قضاياي آن حضرت هنگام شهادت اميرالمؤمنين عليهالسلام ، برخورد او با ابن ملجم، خطبهاش پس از شهادت پدر، به خلافت رسيدن او و بيعت مردم با وي، نامهنگاريهايش با معاويه، گوشههايي از مطاعن و ستمها و انحرافات معاويه، حكّام و واليان گماشته از سوي معاويه و جرائم ارتكابي آنان، تلاش براي به خلافت رساندن يزيد از سوي معاويه، آماده شدن امام براي نبرد با معاويه و قضاياي منتهي به امضاي صلحنامه، از بخشهاي ديگر اين تحقيق ارزشمند است.در بخشي از كتاب، به نقلهاي متعدّدي ميپردازد كه ديگران به حضرت مجتبي عليهالسلام به خاطر صلحش با معاويه، ايراد و اعتراض داشتند و با تعابيري تند و گاهي اهانتآميز با آن حضرت گفت و گو ميكردند و حضرت با منطق و مدارا پاسخ آنان را ميفرمود و به نامههاي اعتراض آميزشان جواب مينوشت و تسليم خود را نسبت به آنچه تقدير الهي است و تلاش خويش را براي جلوگيري از ريخته شدن خون مردم بر سر منازعات حكومت و رياست، باز ميگفت. در ميان چهرههاي معترض، نام كساني چون: سفيان بن ليلي، سليمان بن صرد، حجر بن عدي و علي بن محمد همداني ديده ميشود. پاسخهاي امام هم گوناگون است و به تناسب سطح فكر مخاطب و زمينههاي روحي او فرق ميكند.موضع روشنگر امام نسبت به اذهان مردم و پيشگيري از مسأله دار شدن آنان، در صحنههاي مختلف تكرار ميشود و امام به خاطر مصالح مسلمين، تن به «صلح تحميلي» ميدهد، نه آنكه تسليم معاويه شده باشد.پس از صلح، تلاشهاي معاويه براي كشاندن امام به صحنههايي در جهت منافع حكومت اموي، بينتيجه ميماند. از جمله شواهد اين مسأله، درخواستي است كه معاويه از امام ميخواهد تا در فرونشاندن فتنههاي ضدّ حكومت، همكاري كند و امام نميپذيرد.استاد مصطفوي به نقل از «كامل» ابن اثير مينويسد: «گروهي از خوارج در حدود پانصد نفر ـ كه از سپاه علي عليهالسلام جدا شده و در جنگ معاويه و علي عليهالسلام بيطرفي را برگزيده بودند ـ وقتي شنيدند امام حسن عليهالسلام با معاويه صلح كرده و حكومت را به معاويه سپرده است؛ براي جنگ با معاويه مصمّم شدند. در حالي كه امام حسن عليهالسلام از كوفه عازم مدينه بود، معاويه به آن حضرت نامه نوشت و از او خواست كه به جنگ با آن گروه بپردازد. در قادسيه، پيك معاويه به او رسيد. امام خواسته او را رد كرد و در جواب نوشت: «اگر جنگ با يكي از اهل قبله را برگزيده بودم، ابتدا با تو ميجنگيدم؛ در حالي كه من به خاطر مصلحت امّت و حفظ خون مردم، دست از جنگ كشيدم.»3در فصول بعدي، قضايايي از دوران مسموميّت و بيماري حضرت مجتبي عليهالسلام و شهادت امام و وصاياي او ميآورد و به نقل از استيعاب، مروج الذهب، تاريخ الخلفاء، المقاتل و مستدرك حاكم، شهادت آن حضرت را با زهر و با دسيسه معاويه و همدستي اشعث و دخترش جُعده ميداند.سپس به نقل از «البداية» و «عقد الفريد» جلوگيري از دفن آن حضرت در جوار قبر جدّش رسول خدا صلياللهعليهوآلهوسلم و فتنه گري كينه توزانه مروان بن حكم و دست به سلاح بردن بنياميّه براي جنگ با بنيهاشم به خاطر اين مسأله را، نقل ميكند.بحثي هم درباره همسران و فرزندان آن حضرت دارد.در بخش پاياني نيز نمونههايي از سخنان حكمتآميز، وصايا، نامهها، خطبهها و دعاهاي آن حضرت را نقل كرده است. به عنوان نمونه، حديثي را از آن حضرت به عنوان پايان بخش اين گشت و گذار در كتاب «الامام المجتبي» ميآوريم؛ وي در فصل 58 ضمن سخنان آن حضرت، از تهذيب ابن عساكر چنين نقل ميكند:امام حسن مجتبي عليهالسلام فرزندان و برادرزادگان خويش را جمع كرد و به آنان چنين سفارش نمود:«يا بَنيَّ وَ بَني اَخيّ! اِنَّكُم صِغارُ قَوْمٍ وَ يُوشَكُ اَنْ تَكُونُوا كِبارَ آخَرينَ، فَتَعَلَّمُوا الْعِلْمَ، فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ اَنْ يَرْوِيَهُ اَوْ يَحْفَظَهُ فَلْيَكْتُبْهُ وَ يَجْعَلْهُ في بَيْتِهِ4؛ اي فرزندانم و برادرزادگانم! شما اكنون كوچكهاي قومي هستيد و اميد ميرود كه به زودي بزرگانِ قوم ديگر شويد؛ پس دانش بياموزيد. هركس از شما نتواند كه علم و دانش را روايت كند يا به خاطر بسپارد و حفظ كند، پس آن را بنويسد و در خانهاش نگه دارد.»1. عقدالفريد، ج 3، ص 282.
2. محاسن، ص 55.
3. كامل، ج 3، ص 177.
4. تهذيب، ج 4، ص 219.