حب علي (ع) در شعر ناصر خسرو قبادياني شاعر قرن پنجم هجري

شعر

طالبيان، يحيي

منشأ و خاستگاه شعر ناصرخسرو الهام از كلام الهام و سيره پيامبر و ائمه و بزرگان دين و طبيعت (طالبيان 1378: ص 332) و محيط شاعر و حوادث روزگار است. او از ميراث گذشتگان غافل نبوده و با اين همه، كلامي آفريده كه ويژه او است. به تعبيري، ريشه فلسفه اخلاقي او پس از قرآن و سنت، فلسفه اسماعيلي و تأثير افكار بزرگان ايران قديم است (فيروز 1373: ص 20). گويي او از هر چمن گلي چيده و آن‏گاه، در گلستان خود، گل‏ها را در معرض ديد اهل ادب قرار داده است.

اگر عناصر شعر را تخيل، زبان، عاطفه، موسيقي و انديشه بدانيم؛ بايد بگوييم كه هرچند ناصرخسرو در حيطه همه عناصر شعري توانايي‏هايي از خود بروز داده است، ليكن شعر او شعر انديشه است. گويي ناصرخسرو پيش از نظامي، مضمون شعر او را دريافته بود كه:

همه شعر انديشه نيست، ليكن ستون فقرات شـعر و نـيز رمـز جاودانگي ناصرخسرو همين‏است (طالبيان 1378: ص 317) و بر همين مبنا، او سخن و سخنوري را تكريم كرده است و شاخسار سخن را از تخم خرد برومند مي‏داند. ارزشِ خرد در نظر او معني پيدا مي‏كند و شمار كثيري از تصاوير شعري نو، ساده و دلپذير او را پديد مي‏آورد. و اصولاً آب و دانش در فرهنگ شاعر منشاءَ حيات و زندگي و بقاي انسان قلمداد مي‏شود:

(ناصرخسرو 1357: ص 155)

ناصرخسرو و تكريم صفات حسنه

باور به ارزش خرد و دانش و دين و سخن، ديوان او را از ذكر توحيد و عظمت حق و ارزش علم پر كرده، به تقوا و زهد و مبارزه با نفس و توبه و راستگويي و پرهيز از ناراستي سفارش شده است، و موجي از توصيه به عدالت و سخاوت و قناعت و وفاداري و كم‏آزاري و نيكي و عزت نفس و خلق نيكو شعر او را فرا گرفته است. خردورزي، دل نبستن به دنيا و عبرت از آثار صنع الهي از سخنان مكرر او است (ص‏ص 20، 39، 45، 74-76، 217، 221-224، 227-229، 232، 239، 242، 245-250، 252، 262، 269، 275-276، 279، 282، 283، 320، 363، 367).

اين‏گونه ارزش‏ها همه بايد در سيماي افرادي تجسم پيدا كند تا دليلي عيني بر سخن ناصرخسرو باشد كه كردار بايد آيينه گفتار باشد، زيرا او «همان گونه كه مي‏انديشيده شعر گفته و همان گونه نيز زندگي و رفتار كرده است.» (يوسفي 1369: ص 76؛ ناصرخسرو 1357: ص‏ص 427، 430، 443، 448)

(ناصرخسرو 1357: ص 262)

از اين رو است كه پيامبر، علي و آلش آيينه اين انديشه و تأمل و تفكر اويند. حبّ علي و آلش در چنين تبييني معني دارد و همين انگيزه موجب مي‏شود كه از هيچ ملامتي نهراسد و بر سر اين آرمان پاي فشارد و سختي‏ها را به‏جان بخرد و از دوستي علي و خاندان او دست برندارد.

(ناصرخسرو 1357: ص‏ص 252، 276)

تكريم چنين ارزش‏هاي عالي انساني موجب شد كه ناصرخسرو صفات ناستوده را نكوهش كند. نفس آرزوخواه غول‏آسا از چراخور ناداني و بي‏باكي، انسان را به بيابان گمراهي مي‏كشاند. ديو ستمكاره‏يي كه مايه جهل و لجام‏گسيختگي و فريب است، و بايد با دشنه حكمت و طاعت كشته شود (ناصرخسرو 1367: ص‏ص 30، 233). كينه، دروغ و مكر چون خس و خار، راه راستي را سد مي‏كنند. آز، نهنگ‏آسا و طمع، مارگونه و حرص، كركس‏وار و آرزو، زهرگون بنياد صفات ستوده را بر باد مي‏دهند. در مقابل، صبر به سان مرغي بال و پر مي‏زند و خير مي‏پراكند، و نام نيك و ديگر محامد بدين‏گونه آدمي را مهار مي‏كنند (ص‏ص 14، 19، 24، 30، 37، 42، 54، 63، 90، 194):

(ناصرخسرو 1357: ص 158)

حبّ علي و شرف نسبي

دوستي ناصرخسرو نه احساسي عاطفي و مجرد است و نه رابطه‏يي نسبي؛ زيرا كه او در موارد مكرر، شرافت نسب و بزرگي تبار خود را انكار مي‏كند و خود را آغاز شرف براي تبار خود مي‏داند.

(محقق 1363: ص 334)

در نگاه ناصرخسرو، علم و فضل و دانش و عمل عامل برتري است:

(ناصرخسرو 1357: ص 230)

(ص 269)

محبت ناصرخسرو به علي و خاندان او از سر شناخت عظمت و بزرگي مقام فضل و علم و حكمت آنان است. از اين رو، محبت ناصرخسرو به علي هم پايه عقلاني دارد و در دستگاه انديشه او در پي تدبر، جايگاه ويژه به‏دست آورده است. خلاصه آنكه ستايش علي، ستايش ارزش‏هايي كه ناصرخسرو آنها را تكريم كرده و اينها خود تفخيم انديشه و كتابي كه مروّج چنين ارزش‏هايي است و آرزوي حكومتي كه عامل بدين خوبي‏ها باشد. و از سوي ديگر، لـبـه تـيـز حـمـلات ناصرخسرو خطاب به گروهي است كه در مقابل اين حسنات قد علم كرده‏اند؛ عالمان و فقيهان و شاعران و اميران و مردمان ناداني كه در حكومت غزنويان عامل دستگاه ظلم خلافت بودند و در باره آنان گفته است:

*

*

(ص‏ص 72، 124، 126، 337)

قرآن و سنت و دوستي علي

دوستي علي و خاندانش در قرآن و سنت جايگاه ويژه‏يي دارد (مطهري 1349: ص‏ص 91-104). ناصرخسرو به اقتضاي حرفه روحاني و مقام تبليغ، به عنوان حجت جزيره خراسان يا سخنوري كه با ابزار شعر در خدمت تبليغ عقيده و انديشه اسماعيلي قرار مي‏گيرد، با قرآن مأنوس بوده و از بيت ذيل چنين استنباط مي‏شود كه قرآن را از برداشته است:

(محقق 1363: ص 3)

او به اخبار و احاديث نبوي و خاصه آنچه مربوط به امامت و ولايت حضرت علي(ع) و تعظيم و تكريم فرزندان او است، احاطه فراواني داشته است (ص‏ص 29، 30) و گاه كلام مولا علي (ع) را در شعر خود آورده است:

*

اين ويژگي ممتاز خاستگاه نيرومند شعري او است و همين شخصيت در اشعار او ظهور پيدا كرده است. در باب دوستي علي و آل او و اشاره به گوشه‏يي از فضايل و مناقب، ابيات ذيل نمونه‏هايي است و اشارات آن به تفسير آيات و احاديث مشهور، روشن و آشكار است:

*

*

*

*

*

*

*

*

(ناصرخسرو 1357: ص‏ص 103، 215، 226، 248)

*

*

*

*

(ص‏ص 39، 87، 114، 117، 157، 215، 315، 419)

در ابيات بالا، ناصرخسرو به جانشيني علي و حق بودن آن، علم علي و دلاوري و پرچمداري او در روز بدر، حادثه غدير خم و خفتن در جاي پيامبر، شجاعت و دلاوري و سخاوت و شفاعت او سخن به ميان مي‏آورد. همه اينها به مناسبت‏هاي ديگر، در شعر او و در هاله‏يي از شيفتگي و با كلماتي نرم و عاطفي و گاه خشن و هشداردهنده ادا شده است و ناصرخسرو در نهايت، ناتواني خود را در مقابل عظمت علي (ع) بازگو كرده است:

ناصرخسرو از فرزندان علي هم با تعبير گل و ياسمين محمد (ناصرخسرو 1357: ص 103) ياد كرده و تأسف خود را از حادثه كربلا و شهادت شمع وجود امام حسين (ع)» ابراز داشته است:

(ص 226)

حب علي تكيه‏گاه شاعر فاطمي

تمسك به ولايت علي، شاعر را پرآوازه كرده، زيرا ولايت تكيه‏گاه شاعر فاطمي است تا در ميان معاندان اظهار وجود كند. از نظر او، دينداران از درگاه علي (ع) و عترت به خانه دين بايد وارد شوند. از اين‏رو، شير دادار جهان، حبل ايزد، تعبيرهايي برازنده شاه ولايت علي (ع) است، همو كه عمر و عنتره از بيم «نيزه مارسار» او چون مور مي‏ترسند و خلفاي ديگر ياراي همسنگي با او را ندارند. (طالبيان 1378: ص 329):

(ناصرخسرو 1357: ص 70)

او علي را معدن علم و كليد فهم قرآن مي‏داند:

(ص 221)

از نظر ناصرخسرو، علي قرآن را مي‏فهمد و مي‏فهماند و خود، قرآن ناطق است و از اين‏رو، مايه خوف و رجا:

(ص 221)

علم نزد علي و خاندان او است و كساني كه جوياي علم‏اند بايد ازعلي آن را بجويند. علم شهري است كه درب آن به‏دست علي گشوده مي‏شود. ناصرخسرو توصيه دارد كه

(ناصرخسرو 1357: ص 240)

حبّ حيدر حقيقت هستي را رقم مي‏زند و كشتي نجات است و هركس تن بدين كشتي نسپارد، زيان مي‏بيند و گواه ناداني او است:

(ص 236)

حبّ علي چون خاري است كه در چشم ناصبيان فرومي‏رود. ناصبي به علت دعوت ناصرخسرو به راه راست كه همان راه ولايت علي است، با او دشمن شده؛ ناصرخسرو ناصبي را با بيان حكمت‏آميز دعوت به خير و صلاح مي‏كند. او به تأثير سخنان حكمت‏آميز و مستدل خود اعتقاد دارد، همچنان‏كه چشمه خورشيد اگر بر آب شور دريا بتابد، شوري آن از ميان مي‏رود و آب گوارا حاصل مي‏آيد.

از اين‏رو، مضمون وصايت و ولايت و رجحان علي (ع) در كم‏تر قصيده‏يي است كه به‏نحوي بدان اشاره نشده باشد. حتي قصيده مستقلي با رديف «علي»، در مجموعه ابيات ديوان او ديده مي‏شود كه در اين معني، حق مطلب را ادا كرده است. و در مقابل، در قصيده‏يي با رديف «اي ناصبي»، بغض خود را نسبت به دشمنان جاهل علي (ع) پنهان نكرده است.

ناصرخسرو بر اين باور است كه معتزلي، رافضي و قرمطي همه اهل حكمت‏اند؛ ليكن ناصبي مغرور كوردل به علت جهل و طمع، با نگاهي تمسخرآميز بدانان مي‏نگرد و فضايل علي را منكر است.

(ناصرخسرو 1367: ص‏ص 464، 479، 480)

ناصرخسرو با ظاهريان و ناصبيان نزاع فرقه‏يي ندارد، بلكه آنان را از دانش تهي مي‏داند و همان جهل آنان سبب گمراهي آنان شده است.

او اصولاً با پيروان مذاهب ديگر، همچون ترسايي و يهود، با ديده احترام مي‏نگرد و به مدارا سفارش مي‏كند. هرچند كه گفته‏اند، اين تكريم بدان علت بوده است كه آنان در دستگاه خلفاي فاطمي نفوذ داشته‏اند و بيش‏تر مشاغل مهم در دست آنان بوده است (محقق 1363: ص 352).

استمرار ولايت

استمرار ولايت و حبّ علي (ع) در نظر ناصرخسرو، پيروي از آيين فاطمي است، زيرا آنان پيروان و دوستان واقعي علي (ع) در زمان او و در ديدگاه او هستند و افضل خلق خدا در اين زمان‏اند به همين لحاظ، دين پيامبر چون جسدي است كه عظمت اين جسد در برپايي و شادابي سرِ او است، و فاطميان سر اين جسدند و اينان نيز همچون صبح صادق و ماه و پروين و ستاره سحري در تاريكي بازار دين، شعله دين را روشن نگه مي‏دارند. اينان فرزندان وارث شيري دلاورند كه داد را در جهان مي‏گسترد و مردم نادان از ايشان چون ستوراني ستمكاره گريزان‏اند. تصويرِ خراني‏كه از جلو شير مي‏گريزند، جاي‏جاي در ديوان ناصـرخـسرو آمـده است (ناصرخسرو 1357: ص 50 و 51) كه اقتباسي از آيه قرآن است: «كانّهم حُمرٌ مستنفرةٌ فرّت من قسورة».

از من چو خر ز شير مَرَم چندين ساكن سخن شنو كه نه سنگينم

(ص 136)

و «بقر» نيز استعاره از مردم ناداني است كه استمرار ولايت را درك نمي‏كنند:

(ناصرخسرو 1357: ص 67)

در زمان ناصرخسرو، امام زمان حي و حاضر مستنصر بالله است و در نـظـر ناصرخسرو، چون فرزند خلف علي (ع) است، تبعيت از او ضروري است. مستنصر چون ماه منير و معدن فتح و ظفر است و شاهان ديگر در مقابل او، روبهاني بيش نيستند و همو است كه كفر و نفاق از هيبتش، مانند عباسيان، جامه سياه پوشيده است (ص‏ص 38، 49، 339). او از پديده‏هاي طبيعت هم براي بيان تصويريِ اين شباهت كمك مي‏گيرد:

منابع:

فيروز، شيرزمان. 1373. فلسفه اخلاقي ناصرخسرو ريشه‏هاي آن. اسلام‏آباد پاكستان: مركز تحقيقات فارسي ايران و پاكستان.

طالبيان، يحيي. 1378. صور خيال در شعر شاعران سبك خراساني. كرمان: عماد.

ناصرخسرو قبادياني . 1357. ديوان اشعار. تصحيح مجتبي مينوي و مهدي محقق. چ 2. تهران: موءسسه مطالعات اسلامي دانشگاه مگ‏گيل (شعبه تهران) و با همكاري دانشگاه تهران.

ــــــــــــ . 1367. ديوان اشعار. تصحيح سيد نصرالله تقوي. چ 2. تهران: دنياي كتاب.

يوسفي، غلامحسين. 1369. چشمه روشن. تهران: علمي.

ابن شهر آشوب. مناقب آل ابي طالب. قم: علميه.

سيوطي، جلال‏الدين . ـــ . الجامع صغير. بيروت: دارالفكر.

قرآن كريم.

محقق، مهدي. 1363. تحليل اشعار ناصرخسرو. چ 4. تهران: دانشگاه تهران.

مطهري، مرتضي. 1349. جاذبه و دافعه علي (ع). تهران: صدرا.