نهضت های اسلام صد ساله اخیر نسخه متنی

داشت هم در جنبش تنباكو كه منحصرا وسيله علماء صورت گرفت و مشتي آهنين بود بر دهان استبداد داخلي و استعمار خارجي ، و هم در نهضت مشروطيت ايران كه به رهبري و تأييد علما صورت گرفت . در تاريخ سيد جمال به عنوان يك شخصيت مسلمان انقلابي آگاه هرگز ديده نشده است كه روحانيت شيعه را بكوبد يا تضعيف نمايد ، با آنكه شخصا در اثر برخي نا آگاهيها صدمات و آزارهائي هم ديده است . آقاي محيط طباطبائي مي نويسد : " سيد در سفر اول خود به اروپا كه " عروشالوثقي " را انتشار مي داد

 متوجه اهميت نفوذ روحانيان براي انجام اصلاحات شده بود و در نامه اي كه همان اوان در اروپا به يكي از ايرانيان مقيم مصر ( كه او هم براي نجات از دست مأمورين ايران ، خود را داغستاني ناميده بود ) نوشته است ، صريحا مي گويد كه علماي ايران در انجام وظايف خود كوتاهي نكرده اند و اين مأمورين دولت ايران بوده اند كه همواره اسباب زحمت و درماندگي و عقب افتادگي مردم و كشور را فراهم كرده اند . موقعي كه در تهران مي زيست

 به هيچ وجه تظاهري مخالف مذاق روحانيون از او سر نزد بلكه بر عكس پيوسته مي كوشيد با علما حسن تفاهم داشته باشد . رساله نيچريه او كه هنگام ورود به ايران تازه در بيروت به عربي ترجمه شده و انتشار يافته بود ، نسخه هائي از آن به دست آورده و به طلاب و فضلا اهدا مي كرد و در مجلس ملاقات با مدرسين معقول و منقول سعي مي كرد سخني كه از آن حس غرور و خودپسندي شنيده بشود ، گفته نشود . چنانچه شنيده ام به مرحوم " جلوه " در ملاقات اول كه از سيد پرسيده بود " شنيدم شما در مصر كلمات شيخ را تدريس مي كرده ايد " براي اينكه خفض جناحي كرده باشد ، جواب مناسبي داده بود كه مرحوم جلوه را بر ضد
خود نيانگيزد " ( 1 ) . و هم ايشان مي گويند : " سيد جمال الدين با تيغ زبان و نوك قلم خود زمينه سازي كرد و شالوده اصلي قبول حكومت مشروطه جديد را در ذهن علماي روحاني مملكت فراهم آورد . در روزي كه علماي بزرگ تهران و عتبات در صدر نهضت مشروطه قرار گرفته بودند معلوم شد حسن ظن و حدس صائب سيد جمال الدين درباره عنصر مشروطه ساز ايران به خطا نرفته بود و از حركت تمرد تنباكو تا مهاجرت به قم و پشتيباني علما از مشروطه خواهان در برابر كودتاي باغشاه همه جا روح او راهنماي كساني بود

 كه هر يك در مقام مقتدي الانامي قرار دارند " ( 2 ) . امتياز ديگر سيد جمال اينست كه با اينكه به اصطلاح مردي تجددگرا بود و مسلمانان را به علوم و فنون جديده و اقتباس تمدن غربي مي خواند و با بيسوادي و بيخبري و عجز فني و صنعتي مسلمانان به پيكار برخاسته بود ، متوجه خطرهاي تجدد گرائيهاي افراطي بود .

 او مي خواست مسلمانان علوم و صنايع غربي را فرا گيرند ، اما با اينكه اصول تفكر مسلمانان يعني جهان بيني آنها جهان بيني غربي گردد و جهان را با همان عينك ببينند كه غرب مي بيند مخالف بود . او مسلمانان را دعوت مي كرد كه علوم غربي را بگيرند اما از اينكه به مكتبهاي غربي بپيوندند آنها را برحذر مي داشت . سيد جمال همانگونه كه با استعمار سياسي غرب پيكار مي كرد با استعمار فرهنگي نيز در ستيزه بود . با متجدداني كه

. 2 نقش سيد جمال الدين در بيداري مشرق زمين ، صفحه . 52