1- كليات - آشنایی با ادیان بزرگ نسخه متنی

اینجــــا یک کتابخانه دیجیتالی است

با بیش از 100000 منبع الکترونیکی رایگان به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی

آشنایی با ادیان بزرگ - نسخه متنی

حسین توفیقی

| نمايش فراداده ، افزودن یک نقد و بررسی
افزودن به کتابخانه شخصی
ارسال به دوستان
جستجو در متن کتاب
بیشتر
تنظیمات قلم

فونت

اندازه قلم

+ - پیش فرض

حالت نمایش

روز نیمروز شب
جستجو در لغت نامه
بیشتر
توضیحات
افزودن یادداشت جدید

1- كليات

1- تعريف دين ، مذهب ، ملت و شريعت

با پيشرفت دانش ، معلوم شده است كه درباره هيچ يك
از پديده هاى جهان نمى توان تعريف كاملى ارائه داد. تعريف بايد جامع و
مانع باشد؛ يعنى همه موارد خودى را دربرگيرد و همه موارد بيگانه را
بيرون كند. در گذشته تصور مى شد ارائه تعريف جامع و مانع امكان دارد،
اما اكنون روشن شده است كه هيچ تعريفى جامع و مانع نيست و تعريفها برخى
از جوانب موضوعات را نشان مى دهند.

بعضى موضوعات آسانتر و بعضى
دشوارتر تعريف مى شوند. يكى از موضوعاتى كه به سختى تعريف مى شوند، دين
است . علت اين امر تنوع بسيار زياد اديان در جوامع بشرى است .
دانشمندان براى پيدا كردن يك يا چند وجه اشتراك در تعريف اديان كوشيده
اند، ولى كارشان به جايى نرسيده است . اين امر موجب شده است كه
تعريفهاى بى شمارى براى دين ارائه شود كه هيچ كدام از آنها جامع و مانع
نيست . برخى گفته اند دين به معناى اعتقاد به يك امر قدسى است و برخى
آن را ايمان به موجودات روحانى دانسته اند. گروهى ديگر گفته اند دين
عبارت است از ايمان به يك يا چند نيروى فوق بشرى كه شايسته اطاعت و
عبادت هستند.

مذهب در گذشته به مكتبهاى فكرى درون يك دين (مانند
مذاهب چهارگانه يا پنجگانه فقه اسلامى ) اطلاق مى شد. در مغرب زمين ،
واژه « Religion » به معناى مكتبهاى درون يك دين و به معناى خود
دين به كار مى رود و حدود نيم قرن است كه متجددان كشور ما تحت تاءثير
اين موضوع ، كلمه « مذهب » را به هر معنا استعمال مى كنند.

در اين
نوشته واژه « دين » و « اديان » در مورد همه آيينها، اعم از صحيح ، منسوخ ،
محرف و جعلى به كار مى رود، همان طور كه خداى متعال به كافران فرموده
است : « لكم دينكم ولى
دين » (كافرون : 6).

ملت در لغت
به معناى روش و آيين است و اصطلاحا به مجموعه اديان توحيدى اطلاق مى
شود. در علم كلام اسلامى به پيروان اديان توحيدى مليين مى گويند و هر
گاهم يكى از اهل كتاب مسلمان شود؛ سپس از اسلام برگردد، مرتد ملى
ناميده مى شود. همچنين علماى اسلام واژه « ملت » را اختصاصا
براى اسلام به كار مى برند. حدود يك قرن است كه كلمه « ملت » در زبان
فارسى به معناى توده مردم استعمال مى شود و اين كاربرد احتمالا از كشور
تركيه به ايران سرايت كرده است .

شريعت معمولا به معناى احكام و
قوانين آسمانى است و گاهى به معناى دين به كار مى
رود.

2- دين از نظر جامعه شناسان

اگر دين را با چيزى مانند پزشكى مقايسه كنيم ،
حكم خواهيم كرد كه دين يك امر اجتماعى است و پزشكى يك موضوع فردى .
البته به سبب ارتباط محكم و متقابل فرد و اجتماع ، مى توان هر موضوع
فردى را اجتماعى و هر موضوع اجتماعى را فردى نيز ناميد. جامعه شناسان
دين را يك نهاد اجتماعى مى دانند و به همين دليل ، درباره آن بحث مى
كنند، ولى پزشكى يك نهاد نيست و جامعه شناسان با آن كارى
ندارند.

رويكرد جامعه شناسان به مبحث دين رويكردى علمى است . علوم
در گذشته به ماوراءالطبيعه وابسته بودند و همين وابستگى موجب پديد آمدن
رشته هايى مانند علوم غريبه و مانع پديد آمدن رشته هايى چون جامعه
شناسى مى شد. علوم غريبه (مثلا كيمياگرى ) قابل تبيين نبود و صرفا شيوه
هايى را پيشنهاد مى كرد و مدعى مى شد كه به نتيجه معينى مى انجامد. در
فضاى فكرى قديم كه رازورى حاكم بود، علم جامعه شناسى كه به توضيح پديده
ها مى پردازد، جايى نداشت . از اواخر قرون وسطى ، زمزمه جدايى علم از
ماوراءالطبيعه پيدا شد و به تدريج اين شيوه پا گرفت و از مغرب زمين به
سراسر جهان سرايت كرد.

از اين رو، دور از انتظار نيست كه جامعه
شناسان هنگام سخن گفتن درباره دين ، كارى به جنبه آسمانى آن نداشته
باشند و آن را ساخته ذهن بشر و تكامل يافته جادو بدانند كه براى تاءمين
نيازهاى معيشتى ساخته شده است ؛ زيرا ديدگاه علمى هر چيز را از آسمان
فرو مى كشد و آن را تشريح و تبيين مى كند.

به نظر جامعه شناسان ،
دين ، دست كم در مراحل نخستين خود، سخت به جادوى ابتدايى مى ماند؛ به
اين معنا كه جادوگر و ديندار، هر دو مى كوشند تا با تدبيرى هستى را بر
سر مهر آورند و آسايش خود را تاءمين كنند. پس هر دو ندا در مى دهند و
از نيروهاى مطلوب خود يارى مى جويند؛ با اين تفاوت كه اولى نيروهاى
يارى رسان و راحت بخش را در طبيعت مى داند، ولى دومى آنها را در ماوراى
طبيعت مى جويد. تفاوت ديگر اينكه اولى براى دست يافتن به نيروهاى دور
دست غير طبيعى ، راهى جز تضرع نمى يابد. جادوگر بر نيروهاى طبيعى عمل
مى كند و آنها را به همراهى مى خواند، اما ديندار از نيروهاى غيرطبيعى
مى خواهد كه او را در مقابل نيروهاى طبيعى دريابند. جادوگر شى ء مورد
عمل خود، آمرانه مى گويد: « يار من باش
! » ، ديندار صرفا استرحام مى
كند.

3- مراحل دين

دين مانند هر پديده ديگر رو به تكامل بوده است و
دانشمندان با پيروان اديان در اين نظر موافقند؛ جز اينكه دينداران
مراحل دين را مانند كلاسهاى درس رو به تكامل مى دانند، ولى دانشمندان
مى گويند دين از جادو و پرستش طبيعت و شرك به مرحله توحيد رسيده است .
هم اكنون گونه هايى از اديان اوليه در نقاط دور افتاده جهان وجود دارد
و پژوهشگران براى تحقيق در مراحل دين ، آنها را مورد توجه قرار مى
دهند.

4- فايده تاريخ اديان

نخستين انگيزه مطالعه و بررسى هر موضوعى ارضاى حس
كنجكاوى است و به همين دليل ، دانشمندان هنگام تحقيق درباره پديده
ها، ارزش اقتصادى يا ساير منافع مادى را در نظر نمى گيرند و تنها پس از
به نتيجه رسيدن تحقيق است كه منافع اقتصادى مورد توجه قرار مى گيرد.
تشويق و همكارى دولتها در چنين مواردى نيز به اميد حصول نتيجه مادى است
. خود دانشمندان با شور و هيجان به تحقيق مى پردازد، در حالى كه نمى
دانند موضوع مورد بحث آنان به نتيجه مى رسد يا نه .

كسانى هم كه در
تاريخ اديان مطالعه مى كنند تا از آن براى رشته هاى ديگر علوم انسانى
سود بجويند؛ زيرا رشته هاى علوم به يكديگر پيوند دارند و اين پيوند
ميان رشته هاى مشابه بيشتر است . دين به عنوان پديده اى كه هيچ گاه از
انسان جدا نشده ، براى پژوهشگران اهميت فراوانى دارد. در اين هنگام ،
تاءثير شگفت آور دين در زندگى بشر و نقش آن در رشد و شكوفايى علم و هنر
روشن مى شود.

فايده ديگر مطالعه تاريخ اديان ، بهره بردن از آن در
برقرارى ارتباط با افراد و جوامع گوناگون است . از اين رو، دولتهاى
بزرگ براى تحميل سيطره خود بر دولتهاى كوچك ، به سراغ خاور شناسان مى
روند و از آگاهيهاى آنان در باب روحيات و باورهاى ملتها استفاده مى
كنند.

تحقيق در تاريخ اديان براى دينداران سود معنوى دارد و به
باورهاى دينى ايشان عمق مى بخشد. آنان در بحث خود، كژيها و
نابهنجاريهاى اديان رقيب را جستجو مى كنند و در صددند درستى دين موروثى
و مقبول خويش را ثابت كنند.

همچنين در اين رشته ، فهم درست اعتقادات
دينى ملتها ميسر گردد و تنها پس از آن مى توان راه راست را به آنان
نشان داد و كاستيهاى آن اديان را تفهيم
كرد.

5- دسته بندى اديان

اديان را مى توان از جنبه هاى گوناگون دسته بندى
كرد:

اديان ابتدايى (مانند آنچه ميان اقوام ابتدايى ديده مى شود)،
اديان قديم (مانند آيينهاى منقرض شده خاورميانه ) و اديان پيشرفته
(مانند اديان بزرگ كنونى ).

اديان ساده (مانند آنيميسم ، توتيسم و فتيشيسم )،
اديان فلسفى (مانند هندوئيسم ، بوديسم و آيين كنفوسيوس ) و اديان
وحيانى (مانند زردشتى گرى ، يهوديت ، مسيحيت و اسلام ).

اديان غير
توحيدى (مانند هندوئيسم ، بوديسم و شينتو) و اديان توحيدى (مانند
يهوديت ، مسيحيت و اسلام ).

اديان سامى (مانند يهوديت ، مسيحيت و
اسلام )، اديان آريايى (مانند اديان ايران باستان ، هندوستان ، روم و
يونان قديم ) و اديان خاور دور (مانند آيين كنفوسيوس ، تاتوئيسم و
شينتو).

اديان شرقى (مانند هندوئيسم ، بوديسم و شينتو) و اديان غربى
(مانند يهوديت ، مسيحيت و اسلام ).

دسته بنديهاى ديگرى نيز در منابع
دين شناسى وجود دارد.

كتابنامه

1. الياده ، ميرچا، اسطوره ، رويا، راز، ترجمه
رويا منجم ، تهران : انتشارات فكر روز، 1375.

2. الياده ، ميرچا،
رساله در تاريخ اديان ، ترجمه جلال ستارى ، تهران : انتشارات سروش ،
1372.

3. الياده ، ميرچا (ويراستار)، فرهنگ و دين ، ترجمه هياءت
مترجمان ، تهران : طرح نو، 1374.

4. حكمت ، على اصغر، تاريخ اديان ،
تهران : انتشارات ابن سينا، 1345.

5. زرين كوب ، عبدالحسين ، در
قلمرو وجدان ، تهران : انتشارات سروش ، 1357.

6. كريشنان ، رادا،
اديان شرق و فكر غرب ، ترجمه رضازاده شفق ، تهران : انتشارات دانشگاه
تهران : 1344.

7. كريشنان ، رادها، مذهب در شرق و غرب ، ترجمه
فريدون گرگانى ، تهران : سازمان كتابهاى جيبى ، 1344.

8. گئر، جوزف
، حكمت اديان ، ترجمه و تاءليف محمد حجازى ، تهران : كتابخانه ابن
سينا، 1337.

9. گئر، جوزف ، سرگذشت دينهاى بزرگ ، ترجمه ايرج پزشك
نيا، تهران : نشر انديشه ، 1352.

10. مصطفوى ، على اصغر، اسطوره
قربانى ، تهران : انتشارات بامداد، 1369.

11. ناس ، جان بى .، تاريخ
جامع اديان ، ترجمه على اصغر حكمت ، تهران : انتشارات و آموزش انقلاب
اسلامى ، 1370.

,publishers harpercollins :york new ,religions our
,(.ed) arvind ,sharma .12 .1993

2- اديان ابتدايى

1- دين نزد انسان ابتدايى

از نظر پژوهشگران علوم انسانى ، نخستين نشانه هاى
موجود از دين گرايش به پرستش طبيعت است . نمونه هايى از اين گرايش هم
اكنون در مناطق دور افتاده جهان ، ميان انسانهاى ابتدايى مشاهده مى
شود. در اين گرايش به منظور رام كردن نيروهاى طبيعت ، بايد از آن
نيروها تجليل كرد و از آنها درخواست لطف و احسان داشت . انسانهاى
ابتدايى عصر ما مراسمى دينى دارند كه در آن لباسهاى عجيب و غريبى مى
پوشند، ماسك بر صورت مى زنند و به حركات موزونى مشغول مى شوند و ضمن آن
از گونه اى مناسب و به دور از طغيان و طوفان آنان را سيراب كند و به
زمين مى گويند بروياند و از مزارع و درختان مى خواهند كه محصول بهتر و
بيشترى بدهند و مانند اينها.

2- عناصر مشترك اديان ابتدايى

با آنكه اديان ابتدايى در بيغوله هاى جهان
پراكنده شده اند و نمى توان ميان آنها هيچ ارتباطى تصور كرد، شگفت آور
است كه آن اديان باورهايى مشابه يكديگر دارند. برخى از عناصر مشترك
اديان ابتدايى به قرار زير است :

1-2. خدا و خدايان

بايد توجه
داشت دينداران به خدايى بسيار والا و فوق تصور بشر عقيده دارند. آنان
معتقدند علم و قدرت خدا بى نهايت است و هر گاه در متون دينى چيزى بر
خلاف آن يافت شود، براى تاءويل آن تلاش مى كنند.

از قرآن مجيد به
روشنى مى فهميم كه مشركان نيز پيوسته به چنين خدايى معتقد بوده اند. به
ادعاى برخى مشركان ، خدا از بس بزرگ و پاك و منزه است ، با جهان مادى
ارتباطى ندارد؛ از اين رو، بايد براى حاجت خواستن به شركاى او مراجعه
كنيم . آنان اين موجودات را كارگزاران امور جهان مى دانستند و رجوع به
آنها را عظيم الشاءن به مردم مى گفتند اين شريكان از جانب خداى متعال
تعيين نشده اند و به همين دليل ، هيچ قدرتى ندارند و نبايد به آنها
متوسل شد.

تاريخ نشان مى دهد كه شرك به خداى متعال سابقه اى ديرينه
دارد و بشريت پيوسته به آن مبتلا بوده است . در عصر حاضر نيز تقريبا
نيمى از جمعيت جهان در قالب هندوئيسم ، بوديسم ، شينتو و اديان ابتدايى
بت مى پرستند (واژه « بت » در زبان فارسى نيز از نام « بودا » گرفته شده
است ). جامعه شناسان دوران شرك را مقدم بر دوران توحيد معرفى مى كنند،
ولى پيروان اديان توحيدى با اين فرضيه به شدت مخالفند و شرك را انحراف
از توحيد مى دانند.

به زعم برخى اديان ، خدايان در تاريخ براى انسان
جلوه گر شده اند و بتان نمادى از آنها هستند. اين سنخ اديان به
فرستادگان الهى يعنى انبيا (ع ) عقيده ندارند.

2-2. نياكان
پرستى

ترس از مرگ خرافاتى را در جوامع ابتدايى پديد آورد و آن اقوام
درباره ارتباط مردگان با زندگان عقايدى داشتند. برخى از مردم باستان از
بازگشت اموات مى ترسيدند و مردگان را كاملا با طناب مى بستند و گورها
را محكم مى كردند تا از بازگشت آنان جلوگيرى كنند. اين عقايد كم كم به
نياكان پرستى تبديل شد كه در دورانهاى مختلف در سراسر جهان وجود داشته
است و اكنون مظاهر آن در سرزمينهايى مانند ژاپن به چشم مى خورد. بتان
در مواردى مجسمه نياكان بوده اند.

3-2- جادو

جادو در اديان با آنچه در تصور ماست تفاوت دارد.
در آن اديان جادو عبارت است از مراسمى براى دلجويى و مددخواهى از
نيروهاى طبيعت . در اين مراسم ، جادوگر فعاليت مى كند و رهبرى مراسم را
بر عهده مى گيرد. از آنجا كه در جوامع ابتدايى علم و سواد مطرح نيست ،
اين افراد نيز چيزى بيش از سايرين نمى دانند و تنها اعتقاد همگان به
وجود نيروهايى در اين اشخاص آنان را از سايرين ممتاز كرده است
.

جادوگران از نيروى خود براى معالجه بيماران نيز استفاده مى كنند.
اين گونه جادوگران معمولا شمن (shaman) ناميده مى شوند.

جادوگران
رياضتهايى نيز مى كشند و بسيار مى شود كه در بدن خود نشانه هايى پديد
مى آورند و در مواردى خود را اخته مى
كنند.

4-2- قربانى

ميان اقوام سراسر جهان قربانى براى معبود انواعى
داشت و از ريختن جرعه اى آب يا شراب تا اهداى گياهان و محصولات ، ذبح
حيوانات و كودكان و بزرگسالان ، همچنين به آتش افكندن كودكان را شامل
مى شد. آنان برخى اوقات براى آنكه جمعيت كاهش نيابد، براى تهيه قربانى
به سرزمينهاى ديگر يورش مى بردند و افرادى را اسير و سپس در راه
خدايان خود قربانى مى كردند. قربانى عفت ، يعنى فحشا دادن به احترام
بتان (Hierodouleia) نيز نزد اقوام مختلف رواج داشت .

اهراق جرعه به
عنوان قربانى همواره يكى از رسوم ميخوارى بوده و در تورات كنونى (خروج
29:41 و موارد ديگر) و در شعر عربى و فارسى بدان اشاره شده است :




  • شربنا و اهرقنا على الارض جرعة
    اگر شراب خورى جرعه اى فشان بر خاك
    از آن گناه كه نفعى رسد به غير چه باك



  • فللارض من كاس الكرام نصيب
    از آن گناه كه نفعى رسد به غير چه باك
    از آن گناه كه نفعى رسد به غير چه باك



در دورانهاى بعد قربانى انسان
منسوخ شد و اندك اندك قربانى به حيوانات منحصر گرديد، ولى نمونه هايى
از آن تا دورانهاى نزديك به ما وجود داشته است . اكنون كه قوانين
كشورها چنين چيزى را اجازه نمى دهد، گاهى در گزارشهاى خبرى مى بينيم كه
در برخى روستاهاى هندوستان و مناطق ديگر يك بت پرست به دور از چشم پليس
، فرزند خود را در پاى بتى قربانى كرده يا تصميم داشته قربانى كند، ولى
ديگران از اين كار جلوگيرى كرده اند. البته مرتكبين اين جرم در عصر ما
دستگير و مجازات مى شوند، ولى در گذشته هاى دور از آنان تقدير مى شده
است . شايد فرمان آزمايشى خداى متعال به حضرت ابراهيم خليل (ع ) مبنى
بر قربانى كردن فرزندش براى اين بوده كه معلوم شود موحدان نيز در عشق و
علاقه به معبود حقيقى چيزى كم
ندارند.

3- توتم

در اديان ابتدايى توتم (Totem) قبيله عبارت است
از نشانى كه از قبيله حمايت مى كند. آن نشان ممكن است يك گونه حيوان ،
نبات يا جماد باشد. حيوانات گوناگونى ميان اقوام مختلف احترام دارند و
احيانا تصوير آنها را روى پرچم كشورها مى بينيم .

با مراجعه به
تاريخ ملتها و مشاهده پرستش شير در آفريقا، ببر در هندوستان ، عقاب و
خرس و سگ آبى در آمريكاى شمالى ، گاو نر در يونان و مصر، گاو ماده در
هندوستان و آفريقا و اسكانديناوى ، گاوميش در جنوب هندوستان و
كانگورو در استراليا، در مى يابيم كه حيوانات مذكور توتم آن اقوام بوده
اند. هنوز هم مقدس شمردن كبوتر و مار نزد بسيارى از ملتها ادامه دارد.
واژه « توتم » از زبان سرخ پوستان آمريكا آمده است
.

4- تابو

تابو (Taboo) عبارت است از محرمات قبيله ، مانند
مقررات ازدواج و تغذيه . ممكن است قبيله اى ازدواج درون قبيله را مجاز
بداند و قبيله ديگر آن را حرام بشمارد. افراد اين قبيله بايد براى
همسريابى به سراغ قبايل ديگر بروند. واژه « تابو » از زبان
قومى ابتدايى در مجمع الجزاير پولينزى آمده است
.

5- مانا

در آيينهاى باستانى برخى از اشيا را داراى نيرو
مى دانستند و مورد توجه قرار مى دادند.

ممكن است سنگى ، چوبى ،
درختى يا حيوانى داراى خاصيت تلقى شود و از آن حاجت بخواهند و بدان
تبرك بجويند. اين اشياء مانا (Mana) خوانده مى شوند. بقاياى اين تصور
نيز در اديان و گرايشهاى ديگر موجود است . واژه « مانا » نيز از زبان
قومى ابتدايى در مجمع الجزاير پولينزى آمده است
.

6- آنيميسم

آيين باستانى بسيارى از اقوام گذشته جان پرستى
(Animism) بوده است . بر اساس اين آيين همه مظاهر طبيعت روح دارند و
براى بهره بردارى از آنها بايد به نيايش و سپاس و ستايش آنها پرداخت .
پرستش زمين ، آسمان و اجرام سماوى ، آتش ، رعد، برق ، ابر، دريا،
رودخانه ، طوفان ، جنگل ، گياهان و حيوانات ، بويژه گاو ماده ، مار
كبرا، همچنين پرستش توتم قبيله و روح نياكان و بزرگان ، همراه با
دلجويى از موجودات خطرناك ، مانند شيطان و جن (از ما بهتران !)، ميان
اقوام باستانى رواج داشته است (گرايش به عبادت جن و پناه بردن برخى
افراد نادان به آنها مورد نكوهش قرآن مجيد قرار گرفته است : انعام :
100، سباء: 41، جن : 6).

جان پرستان طبيعت را داراى شعور و انسانوار
مى دانند و به گونه اى با آن راز و نياز مى كنند و براى آن قربانى
تقديم مى دارند، گويا طبيعت تحت تاءثير اين امور قرار مى گيرد. بقاياى
اين گرايش در برخى اديان بخصوص آيين هندو تا اين زمان مشاهده مى شود.
برخى از بتان نماد قواى طبيعت
هستند.

7- فتيشيسم

فتيش (Fetish) واژه اى پرتغالى به معناى جادو است
. ايمان به فتيش ، يعنى احترام به يك شى ء مادى كه نيرويى جادويى در آن
نهفته است ، در اقوام ابتدايى يافت مى شود. اين شى ء معمولا از سنگها و
مواد معدنى است ، كه به عقيده آن اقوام همراه داشتن آن خوشبختى مى
آورد.

8- اساطير

بشر هنگامى كه از كشف رازهاى جهان احساس ناتوانى
كرد، براى توضيح پديده ها به اسطوره روى آورد و از قوه خيال كمك گرفت .
اساطير ابعاد گوناگونى داشتند و از مهمترين ابعاد آنها ترويج فضايل و
كمالات بود. بنابراين اساطير هم سازنده و هم ويرانگر بودند: سازندگى
روح آدمى با فضايل و ويرانگرى انديشه آدمى در توضيح پديده ها. همان طور
كه تفكر عموميت دارد، بدل آن نيز كه اسطوره باشد، در همه جوامع بشرى
عموميت داشته است . نيمه اول شاهنامه فردوسى نمونه اى از اساطير است كه
در آن قهرمانانى مانند رستم مطرح مى شوند. رستم يك ابرمرد است كه براى
برانداختن كزيها و حاكم ساختن ارزشها مى جنگد.

از ديدگاه علمى ،
فلسفه و دين تكامل يافته اسطوره هستند، ولى اين ادعا در مورد دين از
ديدگاه دينى مردود است و اعتقاد به آن با ديندارى مناقات
دارد.

كتابنامه

1. حكمت ، على اصغر، تاريخ اديان ، تهران :
انتشارات ابن سينا، 1345.

2. زرين كوب ، عبدالحسين ، در قلمرو وجدان
، تهران : انتشارات سروش ، 1375.

3. مصطفوى ، على اصغر، اسطوره
قربانى ، تهران : انتشارات بامداد، 1369.

4. ناس ، جان بى .، تاريخ
جامع اديان ، ترجمه على اصغر حكمت ، تهران : انتشارات و آموزش انقلاب
اسلامى ، 1370.

Macmillan : york new , religion of encyclopedia
the , (ed) mirca , Elide .51986 , copany publishing

:yourk new ,
ethics and religion of encyclopedia , (ed) james , hastings .6 .d.n
, sons scribners charles

heldon : London , religions Worlds the
in Worship , Geoffrey , parrinder .7 .1976
,press

/ 12