بیشترلیست موضوعات نهضتهاي اسلامي در صد ساله اخير خطابه اي كه ايراد نشد ( 1 ) واژه اصلاح جنبشهاي اصلاحي در تاريخ اسلام سيد جمال دو امتياز آرمان سيد امتيازات سيد شيخ محمد عبده كواكبي افول انديشه اصلاح در جهان عرب اقبال حركتهاي اصلاحي شيعي نهضت اسلامي ايران نهضت اسلامي ايران ماهيت نهضت و اما از نظر ريشه : رهبري نهضت آفات نهضت 1 - نفوذ انديشه هاي بيگانه 2 - تجدد گرائي افراطي 3 - ناتمام گذاشتن 4 - رخنه فرصت طلبان 5 - ابهام طرحهاي آينده 6 - ششمين آفتي كه يك نهضت خدائي را تهديد مي كند، از نوع معني است. شرايط موفقيت مصلح توضیحاتافزودن یادداشت جدید
داشت هم در جنبش تنباكو كه منحصرا وسيله علماء صورت گرفت و مشتي آهنين بود بر دهان استبداد داخلي و استعمار خارجي ، و هم در نهضت مشروطيت ايران كه به رهبري و تأييد علما صورت گرفت . در تاريخ سيد جمال به عنوان يك شخصيت مسلمان انقلابي آگاه هرگز ديده نشده است كه روحانيت شيعه را بكوبد يا تضعيف نمايد ، با آنكه شخصا در اثر برخي نا آگاهيها صدمات و آزارهائي هم ديده است . آقاي محيط طباطبائي مي نويسد : " سيد در سفر اول خود به اروپا كه " عروشالوثقي " را انتشار مي داد متوجه اهميت نفوذ روحانيان براي انجام اصلاحات شده بود و در نامه اي كه همان اوان در اروپا به يكي از ايرانيان مقيم مصر ( كه او هم براي نجات از دست مأمورين ايران ، خود را داغستاني ناميده بود ) نوشته است ، صريحا مي گويد كه علماي ايران در انجام وظايف خود كوتاهي نكرده اند و اين مأمورين دولت ايران بوده اند كه همواره اسباب زحمت و درماندگي و عقب افتادگي مردم و كشور را فراهم كرده اند . موقعي كه در تهران مي زيست به هيچ وجه تظاهري مخالف مذاق روحانيون از او سر نزد بلكه بر عكس پيوسته مي كوشيد با علما حسن تفاهم داشته باشد . رساله نيچريه او كه هنگام ورود به ايران تازه در بيروت به عربي ترجمه شده و انتشار يافته بود ، نسخه هائي از آن به دست آورده و به طلاب و فضلا اهدا مي كرد و در مجلس ملاقات با مدرسين معقول و منقول سعي مي كرد سخني كه از آن حس غرور و خودپسندي شنيده بشود ، گفته نشود . چنانچه شنيده ام به مرحوم " جلوه " در ملاقات اول كه از سيد پرسيده بود " شنيدم شما در مصر كلمات شيخ را تدريس مي كرده ايد " براي اينكه خفض جناحي كرده باشد ، جواب مناسبي داده بود كه مرحوم جلوه را بر ضد خود نيانگيزد " ( 1 ) . و هم ايشان مي گويند : " سيد جمال الدين با تيغ زبان و نوك قلم خود زمينه سازي كرد و شالوده اصلي قبول حكومت مشروطه جديد را در ذهن علماي روحاني مملكت فراهم آورد . در روزي كه علماي بزرگ تهران و عتبات در صدر نهضت مشروطه قرار گرفته بودند معلوم شد حسن ظن و حدس صائب سيد جمال الدين درباره عنصر مشروطه ساز ايران به خطا نرفته بود و از حركت تمرد تنباكو تا مهاجرت به قم و پشتيباني علما از مشروطه خواهان در برابر كودتاي باغشاه همه جا روح او راهنماي كساني بود كه هر يك در مقام مقتدي الانامي قرار دارند " ( 2 ) . امتياز ديگر سيد جمال اينست كه با اينكه به اصطلاح مردي تجددگرا بود و مسلمانان را به علوم و فنون جديده و اقتباس تمدن غربي مي خواند و با بيسوادي و بيخبري و عجز فني و صنعتي مسلمانان به پيكار برخاسته بود ، متوجه خطرهاي تجدد گرائيهاي افراطي بود . او مي خواست مسلمانان علوم و صنايع غربي را فرا گيرند ، اما با اينكه اصول تفكر مسلمانان يعني جهان بيني آنها جهان بيني غربي گردد و جهان را با همان عينك ببينند كه غرب مي بيند مخالف بود . او مسلمانان را دعوت مي كرد كه علوم غربي را بگيرند اما از اينكه به مكتبهاي غربي بپيوندند آنها را برحذر مي داشت . سيد جمال همانگونه كه با استعمار سياسي غرب پيكار مي كرد با استعمار فرهنگي نيز در ستيزه بود . با متجدداني كه . 1 نقش سيد جمال الدين در بيداري مشرق زمين ، صفحه 39 - 40. . 2 نقش سيد جمال الدين در بيداري مشرق زمين ، صفحه . 52